Μητέρα. Το πρόσωπο που μας έφερε στη ζωή και μας έκανε αυτό που είμαστε. Είτε είχαμε μια στοργική μητέρα, παρούσα συναισθηματικά είτε απούσα ή ψυχρή, αυτό το πρόσωπο κρύβει ένα μαγικό κλειδί για τη ζωή μας. Δύο βιβλία κυκλοφόρησαν πολύ πρόσφατα από τον εκδοτικό οίκο Κέλευθος, τα οποία πραγματεύονται από διαφορετικές σκοπιές το ίδιο ζήτημα. Από τη μια ο Ιταλός ψυχαναλυτής, γνωστός μετά το «Σύμπλεγμα του Τηλέμαχου», Μάσιμο Ρεκαλκάτι μελετά τη μητρότητα μέσα από τις λειτουργικές και παθολογικές της όψεις.
Από την άλλη η Αμερικανίδα γιουνγκιανή ψυχαναλύτρια και ποιήτρια Πίνκολα Εστές, η οποία μεταφέρει, μέσα από τον κόσμο των θρύλων της Λατινικής Αμερικής, πανάρχαιες αντιλήψεις στο σήμερα, εμπλουτισμένες με την ψυχαναλυτική γνώση για το τι σημαίνει να είσαι μητέρα και γιαγιά.
Καλές και κακές μητέρες
Ο Ρεκαλκάτι στοχάζεται πάνω στη μητρική λειτουργία. Ενώ ο πατέρας είναι ο Νόμος, η μητέρα είναι η Επιθυμία. Ουσιαστικά το πιο βαρύ έργο της γέννησης και της διατήρησης του κόσμου πέφτει πάνω στους λεπτούς ώμους της μητέρας. Γι’ αυτό ο Ρεκαλκάτι, που δηλώνει ότι «γράφει αυτό το βιβλίο γιατί θέλει να είναι δίκαιος μαζί της», περιγράφει τύπους μητρικής έκφρασης και εμπλουτίζει το υλικό του μέσω της τέχνης του κινηματογράφου και της λογοτεχνίας. Η πιο βασική διαφορά στη μητέρα είναι στον τρόπο που βιώνεται η Επιθυμία από την ίδια τη μητέρα, στο πώς βιώνει τη σεξουαλικότητά της και κατ’ επέκταση πώς συνυπάρχουν αυτά τα στοιχεία.
Παλαιότερα, το πιο συχνό φαινόμενο ήταν η μητέρα που απαρνιόταν τη σεξουαλικότητά της. Ο μητρικός ρόλος βιωνόταν ως μονόδρομος και η γυναίκα έχανε την ταυτότητά της, άρα και την επιθυμία της. Μέσα από την ανάγκη να μεγαλώσει «σωστά» τα παιδιά της, η μητέρα αυτή ουσιαστικά χωρίς να το καταλαβαίνει «καταβρόχθιζε» τα παιδιά της. Η επιθυμία της κινούνταν αποκλειστικά γύρω από τα παιδιά, σε σημείο που ο άνδρας έπαυε να αποτελεί κίνητρο. Το να έχει ερωτική επιθυμία μια γυναίκα που είναι μητέρα βιωνόταν στις παλιότερες κοινωνίες με μεγάλη ενοχή. Αυτό είχε και έχει ως αποτέλεσμα να μην μπορεί μια γυναίκα να αναπτύξει και άλλες τροφοδότρες πλευρές του εαυτού της, και τα παιδιά μιας τέτοιας μητέρας να τη βιώνουν ως βάρος.
Οι σύγχρονες κοινωνίες έρχονται πλέον αντιμέτωπες με ένα άλλο φαινόμενο. Σήμερα, είναι πολλές οι γυναίκες που βιώνουν τη μητρότητα ως εμπόδιο. Αισθάνονται ότι ο βασικός τους ρόλος είναι η συντήρηση, διατήρηση, βελτίωση της γυναικείας πλευράς τους, με ό,τι αυτό και αν συνεπάγεται. Οπότε η μητρική λειτουργία γίνεται εξυπηρέτηση πρακτικών αναγκών και βιώνεται ως μια αγγαρεία. Και σε αυτή την περίπτωση, οι δύο ρόλοι δεν εναρμονίζονται στο υποκείμενο που λέγεται «μητέρα».
Ενώ στην πρώτη περίπτωση υπήρχε ο κίνδυνος, η μητέρα να γίνει ζυγός στη ζωή των παιδιών, στη δεύτερη υπάρχει στην ουσία ψυχική απουσία. Εδώ η μητέρα δεν θέλει ή δεν έχει να δώσει στα παιδιά της, γιατί αισθάνεται ότι αυτό που έχει ψυχικά πρέπει να το κρατήσει για τον εαυτό της.
Και εδώ συνήθως η σεξουαλικότητα αλλάζει όψη, διότι η Επιθυμία είναι στραμμένη προς τον εαυτό, και όχι προς τον Aλλο. Το μέλημα της μητέρας είναι η γυναικεία της υπόσταση, που περισσότερο σχετίζεται με την εικόνα ή την καριέρα και λιγότερο με τις σχέσεις και την αγάπη.
Η μάνα-δέντρο
Η Κλαρίσα Πίνκολα Εστές πλέκει έναν ύμνο στη μητρική λειτουργία. Μιλάει για τη ζωντάνια της γυναικείας υπόστασης, της θερμής θηλυκότητας, της γνώσης της αυταπάρνησης και του στηρίγματος που τόσο έχουν ανάγκη οι ζωές των ανθρώπων. Με την εμπειρία της στέλνει ένα μήνυμα στις γυναίκες όλων των ηλικιών, καλώντας τες να συνδεθούν μέσω της μήτρας. Να γίνουν υποκείμενα ολοκληρωμένα, να πλουτίσουν ψυχικά όπως μια γη που διψάει και να δώσουν τη σοφία τους σε όλες τις επερχόμενες γενιές. Η ποιήτρια-ψυχαναλύτρια που μελετά τον Γιουνγκ και είναι ειδική στο μετατραυματικό στρες, προτρέπει τις μητέρες και τις γιαγιάδες που αποκτούν σοφία, να κάνουν χώρο αλλά να παραμένουν μέσα τους νέες. Μόνο με αυτό τον τρόπο μπορεί ο κύκλος της ζωής να συνεχίσει να λειτουργεί με τρόπο ιαματικό.
Τόσο ο Ρεκαλκάτι όσο και η Εστές, αλλά και η ευρύτερη ψυχαναλυτική σκέψη, προσεγγίζουν τη μητρότητα ως δώρο. Είναι όμως πρωτίστως ευθύνη. Μια ευθύνη που δεν σχετίζεται καθόλου με τα πρακτικά, αντιθέτως τα πρακτικά δεν προδίδουν την ψυχική δυσκολία. Και αυτή η ευθύνη πρέπει να αναληφθεί από τη γυναίκα. Ο άνδρας οφείλει να λειτουργήσει ως στήριγμα ή ως καθοδήγηση, η μητέρα όμως μόνο μπορεί να δώσει φτερά στα παιδιά, μέσω της Επιθυμίας, αλλά μπορεί και να τους τα κόψει. Γι’ αυτό η σκέψη πάνω στη γυναικεία φύση είναι διαχρονικά τόσο σημαντική.
Massimo Recalcati, «Τα χέρια της μητέρας», μτφρ. Χρήστος Πονηρός (εκδόσεις Κέλευθος, σελ. 226).
Clarissa Pinkola Estes, «Ο χορός των μεγάλων μητέρων», μτφρ. Aννα Παπασταύρου (εκδόσεις Κέλευθος, σελ. 171).