Αν η ελληνική εκδοχή της βαγκνερικής Βαλχάλα μπορεί να είναι η Ακρόπολη, τι εμποδίζει τον Ζίγκφριντ να είναι ο «Σωτήρης» και τη Βρουγχίλδη να φροντίζει το εθνικόν ηρώον; Ακούγεται σαν παρωδία, αλλά όπως λέει ο σκηνοθέτης Αλέξανδρος Ευκλείδης, που είχε την ιδέα για μια ριζική διασκευή της βαγκνερικής όπερας «Το λυκόφως των θεών», «είναι μια νόμιμη παραλληλία». Η επίσημη έναρξη λειτουργίας της Εναλλακτικής Σκηνής της Λυρικής θα γίνει με το «Λυκόφως των χρεών», μια «κατά μέτωπον επίθεση στο κλασικό ρεπερτόριο» με βάση τις πολιτικές αλληγορίες του Βάγκνερ.
Αυτό που γεννήθηκε με την ώσμωση παλιού και νέου υλικού λαμβάνει υπόψη το πρωτότυπο, αλλά προχωράει σε ένα «ξαναγράψιμο του έργου» με ελληνικό λιμπρέτο. Αυτή ήταν άλλωστε και η υπόθεση εργασίας της τριμελούς δημιουργικής ομάδας, του Αλέξανδρου Ευκλείδη που είχε την ιδέα και υπογράφει τη σκηνοθεσία, του Χαράλαμπου Γωγιού (μεταγραφή και μουσική διεύθυνση) και του Δημήτρη Δημόπουλου (κείμενο). «Υπάρχει βαθιά σχέση ομαδικότητας, συνδημιουργούμε και συνυπογράφουμε ισότιμα και οι τρεις», λέει ο Αλέξανδρος Ευκλείδης.
Πρωτόγνωρη εμπειρία
Ο ριζικά διασκευασμένος και σε ελληνική μεταφορά Βάγκνερ κάνει πρεμιέρα στις 6 Οκτωβρίου στην Εναλλακτική Σκηνή της Λυρικής, στο Κέντρο Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος. Θα είναι η πρώτη φορά που θα δούμε και θα ακούσουμε κάτι παρόμοιο. Είναι φυσικό να προσέλθουμε ως ένα αδαές και ίσως επιφυλακτικό κοινό, αλλά, αν μη τι άλλο, γινόμαστε μάρτυρες του λόγου ύπαρξης της Εναλλακτικής Σκηνής και σε κάθε περίπτωση βλέπουμε στην πράξη να υλοποιείται το όραμα του Γιώργου Κουμεντάκη για μια Εθνική Λυρική Σκηνή της σύγχρονης δημιουργίας (όχι μόνο, φυσικά, αλλά αυτός είναι ένας ιδρυτικός στόχος της νέας διεύθυνσης).
Ο Αλέξανδρος Ευκλείδης έχει πλήρη επίγνωση του εγχειρήματος, δηλαδή του πόσο ριψοκίνδυνο είναι ή του πόσο δύσκολο ήταν να οργανωθεί μια εγκεφαλική παραλληλία μεταξύ τευτονικών και ελληνικών μύθων σε ένα θέαμα-ακρόαμα που θα εγκαινιάσει την Εναλλακτική Σκηνή. Βεβαίως, το «Λυκόφως των χρεών» δεν έχει την αφέλεια να αναπαραγάγει στον μύθο του αυτονόητα, κουρασμένα και ακυρωμένα στερεότυπα. Διατηρεί τη μουσική δραματουργία του πρωτότυπου και προχωράει σε μια «επαναδιαπραγμάτευση» του γενετικού υλικού του. Ας μην ξεχνάμε ότι η Εναλλακτική Σκηνή δεν έχει μόνο συγκεκριμένες σκηνικές δυνατότητες αλλά και ιδρυτικές συντεταγμένες προσανατολισμένες στην καινοτομία και στον πειραματισμό.
«Το “Λυκόφως των χρεών” ήταν επιλογή από την πρώτη στιγμή για την Εναλλακτική Σκηνή μαζί με το “Ζ” του Μηνά Μπορμπουδάκη και τον “Ερωτόκριτο” του Δημήτρη Μαραμή, που ήδη παρουσιάστηκε με μεγάλη επιτυχία», λέει ο Αλέξανδρος Ευκλείδης με την επιπλέον ιδιότητα του καλλιτεχνικού διευθυντή της Εναλλακτικής Σκηνής. «Η ιδέα είναι να έχουμε τη δυνατότητα για μια πλατιά επαναδιαπραγμάτευση έργων του κλασικού ρεπερτορίου με ριζικές διασκευές, όχι μόνο λόγω του μεγέθους της σκηνής αλλά και λόγω ιδεολογικών και αισθητικών κριτηρίων. Είναι σημαντικό να διατυπώσουμε άποψη για το πώς βλέπουμε την όπερα αλλά και να σταθούμε στη δυνατότητα προσέλκυσης νέων κατηγοριών κοινού».
Οι δύο μυθολογίες
Οπως με πληροφορεί ο Αλέξανδρος Ευκλείδης, το «Λυκόφως των θεών» δεν έχει ποτέ παρουσιαστεί από τη Λυρική, αλλά το 1938 το είχε παρουσιάσει ένας γερμανικός θίασος. Η ιδέα για τη διασκευή της όπερας που ολοκληρώνει τον κύκλο του «Δαχτυλιδιού» προέκυψε κατά βάση μέσα από μια ελεύθερη σύγκριση της «βαγκνερικής μυθολογίας με την αντίστοιχη ελληνική».
«Πιστεύω πως υπάρχει συνάφεια στους εθνικούς μύθους και ανάμεσα στη γερμανική και την ελληνική μυθολογία», λέει ο Αλέξανδρος Ευκλείδης. «Δεν είναι σύμπτωση ότι το νέο ελληνικό κράτος συγκροτήθηκε από τους Βαυαρούς». Στο βαγκνερικό «Λυκόφως», υπάρχει διάχυτη «η αίσθηση του τέλους του κόσμου, της φυλής, του έθνους, όχι μόνο ως καταστροφή αλλά και ως κινητήριος αλλαγή. Παρακολουθούμε την καταστροφή της παλαιάς τάξης πραγμάτων χωρίς όμως να γνωρίζουμε πώς θα γεννηθεί η νέα τάξη ή αν θα πρέπει να υπάρχει προηγουμένως μια ολοκληρωτική καταστροφή». Ο Βάγκνερ «ριζοσπαστικοποιεί την πολιτική του τοποθέτηση» και παρακολουθεί την Ευρώπη του καιρού του με έντονη πολιτική ενσυναίσθηση.
Ο Αλέξανδρος Ευκλείδης υπενθυμίζει ότι μιλάμε για μια διασκευή στη λογική της όπερας δωματίου, γι’ αυτό και η πεντάωρη διάρκεια του πρωτότυπου περιορίστηκε δραστικά κοντά στις δύο ώρες. «Οι φωνές είναι όπως στο πρωτότυπο. Δεν αλλάξαμε τη φωνητική γραφή και επιλέξαμε ένα ακμαίο καστ». Η σοπράνο Τζούλια Σουγλάκου, ως Βρουγχίλδη, προσωποποιεί ως θηλυκή αλληγορία –κατά το πρότυπο του ρομαντισμού– την εθνική ιδέα ή τον εθνικό μοχλό (είχε τραγουδήσει τον ρόλο σε μορφή κοντσερτάντε το 2009) και κοντά της, ο τενόρος Δημήτρης Πακσόγλου (που δείχνει εδώ και πολύ καιρό εξαιρετική άνεση σε διαφορετικές προκλήσεις) ως «Σωτήρης» είναι ο Ζίγκφριντ, ένας ήρωας λυτρωτής και προδότης, μήπως και ο αιώνιος Ελληνας; Το καστ πλαισιώνουν ο Τάσος Αποστόλου και ο Πέτρος Μαγουλάς στον ίδιο ρόλο του Μέρτεν (του Guenther στο πρωτότυπο), από το όνομα του ναζί διοικητή της Θεσσαλονίκης, ο Γιάννης Γιαννίσης ως Eκσυγχρονισμός/Γέρος/Μέτερνιχ, η Ειρήνη Καράγιαννη, η Μυρτώ Μποκολίνη και η Φωτεινή Κωστοπούλου, η Μαργαρίτα Συγγενιώτου και οι Βασίλης Δημακόπουλος, Γιάννης Καλύβας, Μιχάλης Κατσούλης και Γιάννης Φίλιας.
Το λαϊτμοτίφ έχει αντικατασταθεί από ελληνικά λαϊτμοτίφ με συνεκτική συναισθηματική λειτουργία, όπως αισθητικό και ιδεολογικό, προ των πυλών για ένα «πολιτικό μελόδραμα» με πρώτη ύλη τον Βάγκνερ.