Μπορεί να διαχωριστεί αεροστεγώς η προσωπική από τη συλλογική μνήμη, να συνταιριαστούν εικόνες γνωστές και άγνωστες, το σημαντικό και η ασημαντότητα που κατρακυλά στο καλντερίμι του χρόνου, μέσα από το χαοτικά διεσπαρμένο και συχνά χαμένο πρωτογενές φωτογραφικό υλικό; Μπορεί να γειτνιάσει η αισθητική με την τεκμηρίωση αλλά να αναδείξει και τη γοητευτική πρόσμειξή τους; Πώς να χωρέσουν όλα όσα έκαναν τον 20ό αιώνα της Θεσσαλονίκης, θαυμαστό, τυρβώδη και ταυτόχρονα τραγικό; Και πώς η κοινότοπη αναμνηστική φωτογραφία ως ντοκουμέντο μπορεί να ακουμπήσει τη συλλογική συνείδηση, τα κύτταρα της οποίας φέρουν όλα τα περασμένα βιώματα: τη βουή της αγοράς, τη σκόνη του κάρου, το λαχάνιασμα της ανηφοριάς, την ελπίδα του ηλεκτρισμού, το δάκρυ της απώλειας, το ξάφνιασμα του έρωτα, τον θρήνο της συμφοράς, τη λαχτάρα μιας καλύτερης ζωής, την ξεγνοιασιά της εκδρομής, τη θεαματική γαλήνη του δειλινού, μια στιγμή της ζωής που περνά και χάνεται.
Ηταν προκλητικά τα ερωτήματα για τους ερευνητές Ηρακλή Παπαϊωάννου και Ευδοξία Ράδη όταν κλήθηκαν από την Πολιτιστική Εταιρεία Επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος (ΠΕΕΒΕ) να συγκροτήσουν ένα φωτογραφικό λεύκωμα αφιερωμένο στη Θεσσαλονίκη του 20ού αιώνα μέσα από το βλέμμα των ανθρώπων της. Και με σκηνικό την πόλη να διατρέξουν τις δεκαετίες, κλεφτοκοιτάζοντας τα σημαίνοντα γεγονότα, τους πολέμους και τις καταστροφές, τις χαρές και τα βάσανα, τις οδυνηρές αναχωρήσεις και αφίξεις κι όλα όσα σημάδεψαν τον πολυκύμαντο περασμένο αιώνα.
Το μικρό ταξίδι έρευνας (και επιμέλειας) σε δημόσιες συλλογές, προπάντων στον αθησαύριστο πλούτο των ιδιωτικών αρχείων και οικογενειακών άλμπουμ –ιδέα του διευθυντή της ΠΕΕΒΕ Κώστα Μπλιάτκα– είχε συγκεκριμένη στόχευση: «Τους ανθρώπους όχι τόσο στην τοπιογραφία, στα μνημεία, στους εξέχοντες πρωταγωνιστές της δημόσιας ζωής. Κυρίως τους ανώνυμους, όλους τους εν δυνάμει προγόνους μας που βρέθηκαν εγκλωβισμένοι στα φωτογραφικά κάδρα με αναπόδραστη άγνοια του μέλλοντος τόσο του προσωπικού όσο και του συλλογικού».
Πού διαφέρει αυτό το νέο δίγλωσσο ελληνοαγγλικό λεύκωμα «Θεσσαλονίκη, μια πόλη ανθρώπων» (εκδ. University Studio Press) της ΠΕΕΒΕ, 200 σελίδων σε σχεδιασμό Αρι Γεωργίου, που διεκδικεί να αναμετρηθεί με μια όλο και πυκνότερη βιβλιογραφία γύρω από τη Θεσσαλονίκη του περασμένου αιώνα (1900-2000); Κατ’ αρχάς, στις 160 ανθολογημένες φωτογραφίες (πολλές αδημοσίευτες). Αντλήθηκαν από ένα πέλαγος εικόνων που παραχώρησαν 15 φορείς, μουσεία και ιδρύματα της χώρας, 14 συλλέκτες, 20 ιδιώτες και ισάριθμοι φωτογράφοι.
Και σχολιασμός
Διαφέρει και στα κείμενα: Εννέα πνευματικοί άνθρωποι της Θεσσαλονίκης (Γιώργος Αναστασιάδης, Αρις Γεωργίου, Γιάννης Επαμεινώνδας, Γιώργος Μουμουζιάς, Σοφία Νικολαΐδου, Ηρακλής Παπαϊωάννου, Σάκης Σερέφας, Γιώργος Σκαμπαρδώνης, Περικλής Σφυρίδης) τινάζουν τη σκόνη του χρόνου και με τον σχολιασμό τους δίνουν ζωή στα πρόσωπα της φωτογραφίας που διεκδικούν εκ νέου την προσοχή μας για να μεταφέρουν την έκφραση μιας εποχής, μιας τάξης, μιας γενιάς μέσα από τα γεγονότα της ιστορίας.
Το λεύκωμα είναι «φόρος τιμής στα βλέμματα των ανθρώπων που απευθύνονται, συχνά ανώνυμα χωρίς να μας έχουν συναντήσει μέσα από την ευάλωτη χάρτινη αθανασία τους» σημειώνει ο ερευνητής, διευθυντής του Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης Ηρακλής Παπαϊωάννου. «Επικεντρώσαμε», εξηγεί, «στα βλέμματα αυτών που διέσχισαν τη Θεσσαλονίκη ως ταξιδιώτες ή μαχητές, εκείνων που την αγάπησαν παράφορα ή τη μίσησαν, που γεννήθηκαν σ’ αυτήν ή βρέθηκαν τυχαία, αυτών που έχασαν εδώ τη ζωή τους πολεμώντας, που έγραψαν στίχους και νότες γι’ αυτή ή σ’ αυτήν, που σφράγισαν, έστω ακούσια τη μοίρα της, μέσα από το άθροισμα της αόρατης ενέργειας των πολλών».
Πίσω από τους πρωταγωνιστές, διακρίνεται η πόλη, που μεταμορφώνεται, άλλοτε με θετικό και άλλοτε με αρνητικό πρόσημο, βαδίζοντας προς την ανακάλυψη της όψιμης ελληνικής νεωτερικότητας. Και πάλι αναδύεται μέσα από κάθε βλέμμα σαν να μη έχει αντικρίσει ποτέ ξανά φακό, επιμελημένα ανυποψίαστη, κάθε φορά καινούργια.
«Περιεργαζόμενος τις φωτογραφίες αναλογίζομαι τις καινοτομίες που αναστάτωσαν την πόλη για να την εκσυγχρονίσουν, την αδρεναλίνη των πολιτικών γεγονότων που γέννησαν νικητές και θύματα, την πόλη ως αφετηρία ή προορισμό μετανάστευσης και προσφυγιάς, τις δημογραφικές μεταλλάξεις και εθνοτικές εκκαθαρίσεις, τις επάλληλες απελευθερώσεις, τις πολυπολιτισμικές πυκνώσεις και αραιώσεις, την ανύποπτη ή απροκάλυπτη βία, τη χαμηλόφωνη, συχνά σκληρή, καθημερινότητα του απλού ανθρώπου το βλέμμα του οποίου μαλάκωνε ο ανοιχτός ορίζοντας της Θεσσαλονίκης», επισημαίνει ο κ. Παπαϊωάννου.
Της καθημερινότητας
Στο ανθολογημένο φωτογραφικό υλικό παρελαύνουν άνθρωποι της καθημερινότητας, μόνοι ή σε μεγάλα ομαδικά πορτρέτα εποχής. Διαδηλώνουν μαζικά σε κεντρικούς δρόμους. Μετέχουν σε σκηνές της μικροϊστορίας και της μακροϊστορίας, με ανύποπτη θεατρικότητα προς τον μελλοντικό θεατή, ανήμποροι συχνά να αλλάξουν τη ροή των γεγονότων. Ποια ήταν άραγε η διαδρομή των αμούστακων Σενεγαλέζων τυφεκιοφόρων που η μοίρα τούς έστειλε στη Θεσσαλονίκη στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και ο φακός πάγωσε το βλέμμα τους σε μία από τις στιγμές τους στην πόλη; Ποιος από αυτούς άραγε έμεινε για πάντα στο συμμαχικό Στρατιωτικό Κοιμητήριο Ζεϊντενλίκ;
«Κοινός πρωταγωνιστής όλων είναι η ζωτική σχέση της φωτογραφίας με τη θνητότητα», επισημαίνει ο Ηρακλής Παπαϊωάννου. Είναι η προεξάρχουσα λειτουργία της φωτογραφίας ως κιβωτός όπου αποτίθεται ανάγλυφα η μνήμη. Και η Θεσσαλονίκη είναι μια πόλη με ανεξάντλητες σχεδόν επιστρώσεις μνήμης».
Το λεύκωμα «Θεσσαλονίκη, Μια πόλη ανθρώπων – Φωτογραφίες του 20ού αιώνα» παρουσιάζεται την Τρίτη 10 Οκτωβρίου, 7 μ.μ., στο Δημαρχιακό Μέγαρο, αίθουσα Μανόλη Αναγνωστάκη.