Οταν, στις 5 Σεπτεμβρίου, ξεκίνησε στο ΚΑΣ η συζήτηση για το Ελληνικό, η γενική γραμματέας του υπουργείου Πολιτισμού και πρόεδρος του Συμβουλίου τόνισε ότι η κυβέρνηση Τσίπρα-Καμμένου κληρονόμησε το θέμα από την κυβέρνηση Σαμαρά-Βενιζέλου, επιρρίπτοντάς της την ευθύνη καθυστερήσεων και κακών χειρισμών.
Ποια είναι η αλήθεια: Το 2012, η Εφορεία Αρχαιοτήτων ενημέρωσε για σημειακή ύπαρξη αρχαίων καταλοίπων στην έκταση του πρώην αεροδρομίου, στην οποία είχαν χωροθετηθεί το αμαξοστάσιο του τραμ, επτά ολυμπιακές εγκαταστάσεις, αποθήκες και χώροι συντήρησης αρχαιολογικού υλικού.
Τον Ιούνιο 2014, η Εφορεία κατέθεσε στις αρμόδιες Διευθύνσεις του υπουργείου τον φάκελο της κήρυξης-οριοθέτησης ως αρχαιολογικού χώρου της περιοχής των Δήμων Αλίμου και Ελληνικού-Αργυρούπολης. Το αίτημα της κήρυξης αφορούσε σχεδόν το σύνολο της έκτασης της επένδυσης. Ο φάκελος κρίθηκε ελλιπής και ζητήθηκε πληρέστερη αρχαιολογική τεκμηρίωση.
Η Εφορεία επανήλθε τεκμηριώνοντας μόνον τις αρχαιότητες του χώρου του Αγίου Κοσμά. Τον Δεκέμβριο 2014 πραγματοποιήθηκε αυτοψία στον χώρο και τον Ιανουάριο 2015, προ των εκλογών, το ΚΑΣ γνωμοδότησε για την οριοθέτηση του αρχαιολογικού χώρου, προκειμένου να προστατευθούν ο προϊστορικός οικισμός και τα νεκροταφεία στη χερσόνησο του Αγίου Κοσμά, τα κατάλοιπα του οικοδομήματος και του δρόμου στο Αθλητικό Κέντρο Νεότητας και το ναΰδριο των Αγίων Κοσμά και Δαμιανού. Η Εφορεία όφειλε να καταθέσει την αρχαιολογική τεκμηρίωση για την υπόλοιπη έκταση. Επομένως, κανένας φάκελος δεν κρύφτηκε σε κανένα συρτάρι, όπως αρέσκονται να παπαγαλίζουν οι δήθεν τιμητές της νομιμότητας.
Στους επόμενους δεκαοκτώ μήνες, ουδείς στο υπουργείο Πολιτισμού ασχολήθηκε με το Ελληνικό. Η Εφορεία κατέθεσε τον φάκελο ζητώντας κήρυξη 3.500 στρεμμάτων, τον Ιούνιο 2016, ταυτόχρονα με την υπογραφή του μνημονίου συναντίληψης ανάμεσα σε κυβέρνηση και επενδυτές.
Τον Σεπτέμβριο 2016, κυρώθηκε από το Κοινοβούλιο η Σύμβαση Παραχώρησης του Ελληνικού. Αν η κυβέρνηση πράγματι επιθυμούσε την απρόσκοπτη υλοποίηση της επένδυσης, παράλληλα με την προστασία των αρχαιοτήτων, θα μπορούσε να συμπεριλάβει στη Σύμβαση διάταξη, η οποία να παραπέμπει στα άρθρα 5-11 του ν. 4072/2012 «Βελτίωση επιχειρηματικού περιβάλλοντος».
Ετσι, οι αρχαιολογικές εργασίες σε όλες τις φάσεις εφαρμογής του επενδυτικού σχεδίου θα ακολουθούσαν το μνημόνιο συναντίληψης και συνεργασίας, που εμπεριέχεται στον νόμο, τις δεσμεύσεις των συμβαλλομένων μερών, τις αποκλειστικές προθεσμίες, τις απαρέγκλιτες υποχρεώσεις. Με την προβλεπόμενη, στο άρθρο 7, «Εκθεση Αναλυτικής Αρχαιολογικής Τεκμηρίωσης», ο επενδυτής θα ήταν απολύτως ενήμερος για την ύπαρξη αρχαιοτήτων, και δεν θα υφίστατο θέμα αποζημίωσής του. Το θέμα θα είχε λήξει εκεί.
Την 1η Νοεμβρίου 2016 εισήχθη στο ΚΑΣ το θέμα της έγκρισης ή μη κήρυξης-οριοθέτησης ως αρχαιολογικού χώρου περιοχής των Δήμων Αλίμου και Ελληνικού-Αργυρούπολης. Η συζήτηση ανεβλήθη με άνωθεν παρέμβαση, όπως ευθέως άφησε να εννοηθεί η γενική γραμματέας.
Τον Αύγουστο 2017, η υπουργός Πολιτισμού υπέγραψε μνημόνιο συναντίληψης και συνεργασίας με την εταιρεία Ελληνικό Α.Ε. Η υπογραφή μνημονίων, που αφορούν την εκτέλεση αρχαιολογικών έργων και εργασιών, στο πλαίσιο δημοσίων και ιδιωτικών έργων, είναι πάγια τακτική του υπουργείου. Ομως, σύμφωνα με το ισχύον θεσμικό πλαίσιο (ν. 3905/2010, ν. 4072/2012), τα κείμενα των μνημονίων ελέγχονται από τις υπηρεσίες, συζητούνται στο ΚΑΣ και υπογράφονται από τους αρμόδιους γενικούς διευθυντές. Η υπουργός αγνόησε τη νόμιμη διαδικασία και υπέγραψε ένα μνημόνιο έωλο. Ανεπίτρεπτη άγνοια ή εσκεμμένη ενέργεια για να φανεί ότι δήθεν προχωρούν οι διαδικασίες από μια κυβέρνηση που αίφνης ενεδύθη φιλοεπενδυτικό μανδύα;
Στις 5 Σεπτεμβρίου ξεκινάει το θέατρο του παραλόγου. Εισάγεται στο ΚΑΣ προς συζήτηση το θέμα της έγκρισης ή μη του Σχεδίου Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης και της Στρατηγικής Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων. Προφανώς πρόκειται για χωρική ρύθμιση. Πώς η γενική γραμματέας, η οποία έχει την ευθύνη της σύνταξης της ημερήσιας διάταξης, αγνοεί ότι, σύμφωνα με τον αρχαιολογικό νόμο, των χωρικών ρυθμίσεων προηγείται η συζήτηση για κήρυξη ή μη του πεδίου εφαρμογής τους; Γιατί επιχείρησε να συζητήσει την κήρυξη διά του ΣΟΑ και δεν ακολούθησε τη νόμιμη διαδικασία; Ποια υπουργική απόφαση θα περνούσε τον έλεγχο του ΣτΕ; Διοικητική ανεπάρκεια ή εσκεμμένη επιδίωξη τήρησης ενδοκυβερνητικών και ενδοκομματικών ισορροπιών; Ο ισχυρισμός της ότι τα θέματα δίδονται από τις υπηρεσίες είναι επιεικώς ανεπίτρεπτος και δηλωτικός της άρνησης ανάληψης ευθυνών.
Στις 13 και στις 27 Σεπτεμβρίου η παρωδία συνεχίστηκε. Εντέλει σε κλίμα πόλωσης, το ΚΑΣ γνωμοδότησε την 3η Οκτωβρίου. Η κήρυξη των 280, αντί των χιλιάδων στρεμμάτων, που είχαν αιτηθεί, πιθανώς και να υπαγορεύθηκε από το κλίμα των ημερών. Οι μαξιμαλιστικές προτάσεις της κήρυξης του συνόλου ή μεγάλου τμήματος του Ελληνικού δεν τεκμηριώθηκαν ποτέ. Προφανώς δεν υπάρχουν τα δεδομένα.
Συλλογικότητες, εντός και εκτός υπουργείου, κατήγγειλαν όσους πιστεύουν ότι η χώρα έχει ανάγκη επενδύσεων και ξιφούλκησαν υπέρ της τήρησης της νομιμότητας, την οποία ωστόσο παρέκαμψε και η γενική γραμματέας. Κυβερνητικά στελέχη προέβαλαν τον γνωμοδοτικό χαρακτήρα του ΚΑΣ. Δήλωναν την επιθυμία της κυβέρνησης να «τρέξει» η επένδυση, προτείνοντας πραξικοπηματικού τύπου ενέργειες.
Αποτέλεσμα: Ο διασυρμός του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, ο ευτελισμός του έργου της αρχαιολογικής υπηρεσίας στη συνείδηση του κόσμου, η αμφισβήτηση του αρχαιολογικού νόμου –το υπενόησε ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης–, η εμπέδωση της εσφαλμένης άποψης ότι τα αρχαία υπονομεύουν την ανάπτυξη.
Ωστόσο, η έγκριση των μελετών ΣΟΑ και ΣΜΠΕ δεν εγγυάται την απρόσκοπτη εξέλιξη του σχεδίου. Οι πιθανότητες αποκλίσεων από τα χρονοδιαγράμματα του προγράμματος δεν είναι αμελητέες, καθώς δεν έχουν τεθεί αποκλειστικές προθεσμίες για τις αρχαιολογικές εργασίες, αλλά ούτε και για τις συνεπαγόμενες από την κήρυξη γραφειοκρατικές διαδικασίες. Ο όρος για μείωση του ύψους των υπό ανέγερση κτιρίων, εφόσον δεν υπάρχουν παρακείμενα ιστάμενα μνημεία, δεν αφορά το υπουργείο Πολιτισμού, αλλά την πολεοδομία. Η συζήτηση ότι θα αλλοιωθεί το ιστορικό τοπίο της περιοχής –κατεστραμμένο από δεκαετίες– δεν είναι πειστική.
Πολλά θα είχαν αποφευχθεί και η προστασία των αρχαιοτήτων θα είχε διασφαλιστεί, αν είχαν γίνει σωστοί χειρισμοί. Οι ενέργειες της πολιτικής ηγεσίας του υπουργείου, παρά τους κυβερνητικούς πανηγυρισμούς μετά τη γνωμοδότηση του ΚΑΣ, συνεχίζουν να δημιουργούν κλίμα έντονης αμφισβήτησης για την ειλικρίνεια του φιλοεπενδυτικού λόγου της κυβέρνησης και του πρωθυπουργού. Αν πράγματι περαιτέρω εμπλοκές δεν είναι αποδεκτές, ας φροντίσουν η υπουργική απόφαση έγκρισης των ΣΟΑ και ΣΜΠΕ, που ακολουθεί τη γνωμοδότηση του ΚΑΣ, να περιλάβει όρους που εμπεριέχονται στο μνημόνιο του ν. 4072/2012, ώστε εντέλει να συμπεριληφθούν και στο επικείμενο Προεδρικό Διάταγμα. Η έκδοσή του θα είναι ένα ουσιαστικό βήμα για την υλοποίηση του έργου.
* Η κ. Λίνα Μενδώνη είναι δρ αρχαιολόγος στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, πρ. γενική γραμματέας υπουργείου Πολιτισμού.