Στις αρχές του 1916 ο Λένιν, έπειτα από αρκετές περιπλανήσεις, είχε εγκατασταθεί στη Ζυρίχη. Για την ακρίβεια, ζούσε σε έναν μικρό δρόμο, στο κέντρο της Ζυρίχης, τη Spiegelgasse. Κατά σύμπτωση, στον ίδιο αυτόν δρόμο, διαγωνίως απέναντι, είχε ανοίξει τον Φεβρουάριο του 1916 το «Cabaret Voltaire», λίκνο του ευρωπαϊκού Νταντά. Εκεί διοργανώνονταν βραδιές νέγρικης μουσικής, απαγγελίες αβανγκαρντίστικης ποίησης, χορευτικοί αυτοσχεδιασμοί, και άλλα πολλά. Την ίδια εποχή ο Λένιν, όπως και μερικοί από τους στενούς του συνεργάτες που επίσης ζούσαν στη Ζυρίχη, πήγαινε κάθε μέρα στη βιβλιοθήκη της πόλης, όπου και μελετούσε, κυρίως πολιτική οικονομία (το 1916 ήταν, άλλωστε, η χρονιά που ο Λένιν έγραψε το «Ιμπεριαλισμός: ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού», ένα από τα βασικά έργα του). Μάλιστα, σε αρχεία που έχουν σωθεί φέρεται να αποτυπώνεται η ανησυχία της Αστυνομίας της Ζυρίχης όχι για τις δραστηριότητες του Λένιν και των συντρόφων του αλλά… των ντανταϊστών. Οπως παρατηρούσαν οι αστυνομικές αρχές, αυτοί οι παράξενοι Ρώσοι, τυλιγμένοι με τα βαριά τους πανωφόρια, το μόνο που έκαναν ήταν να επισκέπτονται τη βιβλιοθήκη και να περνάνε τη μέρα τους βυθισμένοι στα βιβλία τους. Και όμως, κάτι λιγότερο από δύο χρόνια αργότερα, τον Οκτώβριο του 1917, αυτοί οι χωμένοι στα βαριά πανωφόρια τους Ρώσοι θα είχαν πάρει την εξουσία στην αχανή χώρα τους.
Μεγάλη αναταραχή στην Πετρούπολη
Από τις 23 Φεβρουαρίου του 1917 και για τις επόμενες μέρες πολίτες και στρατιώτες διαδήλωναν στους δρόμους της Πετρούπολης, διαμαρτυρόμενοι για τις συνθήκες ζωής τους, οι οποίες είχαν επιβαρυνθεί και υποβαθμιστεί ακόμα περισσότερο λόγω της συμμετοχής της χώρας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο – έναν πόλεμο στον οποίο οι εκατόμβες του ρωσικού στρατού γίνονταν κάθε μέρα και μεγαλύτερες και του οποίου το τέλος κάθε άλλο παρά έδειχνε να πλησιάζει. Τα γεγονότα, τα οποία θα κορυφωθούν στις 25 Φεβρουαρίου οπότε θα υπάρξουν και θύματα (40 νεκροί), εξέπληξαν και αιφνιδίασαν πολλούς. Ανάμεσά τους, και τους Ρώσους σοσιαλιστές, μπολσεβίκους και μενσεβίκους, των οποίων οι ηγέτες, εξόριστοι οι περισσότεροι, προσπάθησαν να φτάσουν στην Πετρούπολη το ταχύτερο δυνατόν, με οποιοδήποτε μέσον.
Αναγκαία διευκρίνιση: οι ημερομηνίες σε όσα προηγήθηκαν και όσα θα ακολουθήσουν δίνονται με το παλαιό ημερολόγιο, αυτό που ίσχυε στη Ρωσία έως το 1918, ώστε να «έχουν νόημα» όροι που έμειναν στην Ιστορία, όπως Φεβρουαριανή Επανάσταση, Οκτωβριανή Επανάσταση, και άλλοι. Αν, πάντως, θέλουμε να είμαστε ακριβείς, η Φεβρουαριανή Επανάσταση έγινε στις 8 Μαρτίου και η Οκτωβριανή στις 7 Νοεμβρίου. Τέτοια ήταν, λοιπόν, η αγωνία των Ρώσων επαναστατών να μπορέσουν να βρεθούν στην καρδιά των γεγονότων και των εξελίξεων ώστε, προκειμένου να επιστρέψουν, δεν δίστασαν να έρθουν σε συνεννόηση με γερμανικές υπηρεσίες, οι οποίες, επιδιώκοντας περαιτέρω εξασθένηση της αντίπαλης Ρωσίας και ενδεχόμενη έξοδό της από τον πόλεμο, είχαν βέβαια κάθε λόγο να διευκολύνουν την επιστροφή όσων έκαναν λόγο, μεταξύ άλλων, και για ειρήνη εδώ και τώρα. Το ότι υπήρξαν συνεννοήσεις και «διευκολύνσεις» είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο. Ωστόσο, ορισμένες απόψεις που έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς, για τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξαν στις επαναστατικές εξελίξεις του 1917 στη Ρωσία το «σφραγισμένο τρένο του Κάιζερ» ή τα γερμανικά εμβάσματα, είναι μάλλον υπερβολικές. Κρίσιμος, πάντως, σε όλες αυτές τις συνεννοήσεις και τις διευκολύνσεις φαίνεται πως ήταν ο ρόλος ενός ιδιόρρυθμου Ρωσοεβραίου σοσιαλιστή, του Αλεξάντερ Χέλφαντ, πιο γνωστού ως Πάρβους, ο οποίος είχε εγκατασταθεί και εν πολλοίς πλουτίσει στη Γερμανία, αφού προηγουμένως είχε υπάρξει αντιπρόσωπος του θρυλικού εμπόρου όπλων σερ Μπέιζιλ Ζαχάροφ και προμηθευτής σε όπλα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Τέλος της δυναστείας των Ρομανόφ
Για να γυρίσουμε, όμως, στην Πετρούπολη και στα εκεί γεγονότα, οι εξελίξεις υπήρξαν ραγδαίες. Στις 27 Φεβρουαρίου ιδρύεται το Σοβιέτ της Πετρούπολης. Την 1η Μαρτίου σχηματίζεται η λεγόμενη Προσωρινή Κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον πρίγκιπα Λβοφ και με ισχυρή παρουσία στους κόλπους της του κόμματος των Συνταγματικών Δημοκρατών (Καντέ). Στις 2 Μαρτίου ο Νικόλαος Β΄ παραιτείται. Στις 3 Μαρτίου ο μέγας δούκας Μιχαήλ θα αποποιηθεί κατ’ ουσίαν την πρόταση να διαδεχθεί τον αδελφό του Νικόλαο, ο οποίος, παρεμπιπτόντως, στις 27 Φεβρουαρίου σημείωνε στο ημερολόγιό του: «Το απόγευμα έκανα έναν περίπατο. Είχε ωραία λιακάδα. Επαιξα ντόμινο»! Η δυναστεία των Ρομανόφ είχε κλείσει τον κύκλο της. Ολα τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας, μαζί και τα παιδιά, θα εκτελούνταν εν ψυχρώ, με βάρβαρο τρόπο, τον Ιούλιο του 1918 στο Εκατερίνμπουργκ, από τους μπολσεβίκους του τοπικού σοβιέτ.
Η επόμενη περίοδος, έως τον Οκτώβριο, θα σημαδευτεί από τις συνθήκες «δυαδικής εξουσίας», σύμφωνα με μια αγαπημένη έκφραση του Λένιν. Από τη μια, η Προσωρινή Κυβέρνηση, την οποία αποτελούσαν κυρίως υποστηρικτές μιας δυτικού τύπου κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Από την άλλη, το Σοβιέτ της Πετρούπολης, με πρώτο πρόεδρο τον μενσεβίκο Τσχεΐτζε. Ομως, ως γνωστόν, η Ιστορία αποστρέφεται τις δυαδικές εξουσίες. Οπως χαρακτηριστικά έχει γραφτεί: «Σε ένα κράτος δεν μπορεί να υπάρχουν δύο εξουσίες. Αργά ή γρήγορα τα σοβιέτ ή θα ανέτρεπαν την Προσωρινή Κυβέρνηση ή θα εκφυλίζονταν και τελικά θα έπαυαν να υπάρχουν». Τις μέρες που ακολούθησαν όλοι έδειχναν αιφνιδιασμένοι και εν πολλοίς αμήχανοι ως προς το τι μέλλει γενέσθαι σε μια χώρα που, εκτός των άλλων, συνέχιζε και να βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση. Σε αυτό το κλίμα αβεβαιότητας, ακόμα και αλληλοσυγκρουόμενων εκτιμήσεων και απόψεων μεταξύ των κορυφαίων μπολσεβίκων, στις 4 Απριλίου θα φτάσει στην Πετρούπολη (μέσω Γερμανίας, Σουηδίας και Φινλανδίας) ο Βλαντίμιρ Ιλιτς Ουλιάνοφ, πιο γνωστός ως Λένιν. Την ίδια κιόλας μέρα ο Λένιν διάβασε στους συντρόφους του τις περιώνυμες «Θέσεις του Απρίλη», όπου για πρώτη φορά έθετε ρητά το ζήτημα της μετεξέλιξης «της αστικοδημοκρατικής επανάστασης σε σοσιαλιστική». Το κλειδί των απόψεων του Λένιν, που σύντομα θα συμπυκνώνονταν στο σύνθημα «όλη η εξουσία στα σοβιέτ», βρισκόταν στη 2η από τις «Θέσεις του Απρίλη»: «Η ιδιομορφία της σημερινής κατάστασης στη Ρωσία βρίσκεται στη μετάβαση από την πρώτη φάση της επανάστασης, η οποία έδωσε την εξουσία στην αστική τάξη λόγω της ανεπαρκούς συνείδησης και οργάνωσης του προλεταριάτου, στη δεύτερή της φάση, η οποία θα δώσει την εξουσία στο προλεταριάτο…».
Ο Λένιν και η θέση των Μπολσεβίκων
Ακόμα και αρκετοί από τους κορυφαίους μπολσεβίκους βρήκαν τότε τις θέσεις του Λένιν «μαξιμαλιστικές». Μάλιστα, η κομματική επιτροπή της Πετρούπολης τις απέρριψε. Εκείνος, ωστόσο, θα επιμένει τους επόμενους μήνες ότι, με το κράτος να έχει ουσιαστικά παραλύσει, οι Μπολσεβίκοι θα μπορούσαν (ακόμα και) να καταλάβουν την εξουσία. Σύντομα τις απόψεις του Λένιν θα αρχίσει να συμμερίζεται και ένας άλλος επαναστάτης, ο οποίος είχε φτάσει στην Πετρούπολη από τις Ηνωμένες Πολιτείες στις αρχές Μαΐου: ο Λεβ Νταβίντοβιτς Μπρονστάιν, πιο γνωστός ως Τρότσκι. Εχοντας ήδη ξεχωρίσει για τις ικανότητές του κατά τη διάρκεια της αποτυχημένης εξέγερσης του 1905, οπότε και πρωτοέκανε την εμφάνισή του ο θεσμός των σοβιέτ, ο Τρότσκι δεν ανήκε καν στο κόμμα των Μπολσεβίκων. Ανήκε από το 1913 σε μια μικρότερη ομάδα διεθνιστών ενωτικών σοσιαλιστών, τους Μεζραϊόντσι, οι οποίοι όμως, στις μέρες του επαναστατικού πυρετού που ακολούθησαν, απορροφήθηκαν από το κόμμα του Λένιν. Σύντομα ο Τρότσκι θα γίνει ένας από τους πιο θερμούς υποστηρικτές της κατάληψης της εξουσίας, στην οποία και θα πρωταγωνιστήσει άλλωστε τον Οκτώβριο, ως πρόεδρος από τις αρχές Σεπτεμβρίου του Σοβιέτ της Πετρούπολης, αλλά και ως επικεφαλής της «στρατιωτικής-επαναστατικής επιτροπής» του.
Αξίζει σε αυτό το σημείο να αναφερθεί ότι κατά τους πρώτους μήνες μετά τη Φεβρουαριανή Επανάσταση η δύναμη των Μπολσεβίκων στα σοβιέτ, αλλά και γενικότερα, ήταν σχετικά μικρή. Στο Σοβιέτ της Πετρούπολης ειδικά, τον έλεγχο είχαν αρχικά οι Μενσεβίκοι, οι οποίοι υποστήριζαν ότι, πριν να μπορεί να τεθεί θέμα σοσιαλισμού, ήταν ανάγκη να ολοκληρωθεί η αστικοδημοκρατική επανάσταση (εκλογές, κοινοβούλιο, κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων και των πολιτικών ελευθεριών, κ.λπ.). Κατά τους περισσότερους ηγέτες των Μενσεβίκων –αλλά και όχι μόνο– μια χώρα που έως πρόσφατα έπασχε από θεσμική ατροφία και που κυβερνιόταν με όρους (περίπου) ελέω Θεού μοναρχίας έπρεπε πρώτα να γνωρίσει μια περίοδο ανάπτυξης των δημοκρατικών θεσμών, ώστε οι μέχρι χθες «υπήκοοι» του «πατερούλη» Τσάρου, από τους οποίους οι περισσότεροι ήταν έως το 1861 δουλοπάροικοι, να μετατραπούν σταδιακά σε στοιχειωδώς συνειδητούς πολίτες, εξοικειωμένους με την άσκηση των πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων τους.
Δυσλειτουργία της Προσωρινής Κυβέρνησης
Ωστόσο, πέρα από τις διαφωνίες και τις διαφορετικές στρατηγικές, υπήρχαν και… τα γεγονότα. Ετσι, ήδη από τις 5 Μαΐου η Προσωρινή Κυβέρνηση είχε διευρυνθεί με σοσιαλιστικών τάσεων στελέχη (έως τότε μοναδικό σοσιαλίζον μέλος της ήταν ο Κερένσκι). Εξάλλου, στις 3 Ιουνίου είχε αρχίσει το 1ο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ, στο οποίο και πάλι οι Μπολσεβίκοι ήταν μικρή μειοψηφία: από τους 822 αντιπροσώπους, 285 ήταν σοσιαλεπαναστάτες (εσέροι), 248 μενσεβίκοι, 105 μπολσεβίκοι, 150 ανήκαν σε διάφορες μικρότερες πολιτικές ομάδες, ενώ υπήρχαν και 45 ανεξάρτητοι. Παρ’ όλα αυτά, τον Ιούνιο/Ιούλιο οι Μπολσεβίκοι θεώρησαν ότι θα μπορούσαν να κάνουν επίδειξη δύναμης και συγχρόνως να δοκιμάσουν τις διαθέσεις των εργατών της Πετρούπολης και των στρατιωτών. Το εγχείρημα, ωστόσο, απέτυχε και ο Λένιν, προκειμένου να αποφύγει τη σύλληψη, αναγκάστηκε να καταφύγει στη Φινλανδία, όπου και παρέμεινε τους επόμενους μήνες. Επίσης τον Ιούλιο, έπειτα και από μία ακόμα αποτυχημένη επίθεση (υπό την πίεση των Αγγλογάλλων) του ρωσικού στρατού στη Γαλικία, πρόεδρος της Προσωρινής Κυβέρνησης ανέλαβε ο Κερένσκι, αντικαθιστώντας τον Λβοφ.
Στις 26 Αυγούστου ο στρατηγός Κορνίλοφ, τον οποίο ο Κερένσκι είχε ορίσει ανώτατο διοικητή των ενόπλων δυνάμεων, επιχείρησε πραξικόπημα, το οποίο απέτυχε παταγωδώς, καθώς συνάντησε την αποφασιστική αντίθεση του Κερένσκι αλλά και των σοβιέτ. Το αποτυχημένο πραξικόπημα του Κορνίλοφ είχε, μεταξύ άλλων, ως συνέπεια να ενισχυθούν η θέση και η επιχειρηματολογία των Μπολσεβίκων, οι οποίοι βγήκαν από την παρανομία, αναδιοργανώθηκαν, και επανέφεραν στο προσκήνιο, με πιο επιτακτικό και πιο δυναμικό πλέον τρόπο, το σύνθημα «όλη η εξουσία στα σοβιέτ».
Καθοριστική απόφαση
Στις 9 Οκτωβρίου ο Λένιν επέστρεψε μεταμφιεσμένος από τη Φινλανδία στην Πετρούπολη, όπου και συγκάλεσε την κεντρική επιτροπή του κόμματος. Με δέκα ψήφους υπέρ (Λένιν, Τρότσκι, Στάλιν, κ.ά.) και μόνο δύο κατά (των Ζηνόβιεφ και Κάμενεφ, οι οποίοι θα έφεραν αυτό το «βάρος» σε όλη τη μετέπειτα κομματική τους σταδιοδρομία), η κεντρική επιτροπή των Μπολσεβίκων αποφάσισε να ετοιμαστεί το κόμμα για ένοπλη κατάληψη της εξουσίας. Εξι μέρες αργότερα, στις 15 Οκτωβρίου, το Σοβιέτ της Πετρούπολης δημιούργησε μια «στρατιωτική-επαναστατική επιτροπή», με επικεφαλής τον Τρότσκι. Ολα ήταν έτοιμα, ή σχεδόν έτοιμα, για ό,τι θα έμενε στην Ιστορία ως Οκτωβριανή Επανάσταση· για το κορυφαίο ίσως –από άποψη συνεπειών, τουλάχιστον– γεγονός του 20ού αιώνα, αλλά και για ένα από τα γεγονότα-σταθμούς της παγκόσμιας Ιστορίας γενικότερα.
* Ο κ. Ανδρέας Παππάς είναι επιμελητής εκδόσεων και μεταφραστής. Το 1977 είχε κυκλοφορήσει, από τις εκδόσεις Υποδομή, σε δική του μετάφραση το βιβλίο του Ε. Η. Carr «Ιστορία της Σοβιετικής Ενωσης, 1917-1923», τόμος 1. Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πατάκη, επίσης σε δική του μετάφραση, το βιβλίο του Ε. Η. Carr «Μικρή Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης».