Στα παιδικά μου χρόνια είχα την καλύτερη κρυψώνα: στο ατελιέ της Χρύσας Ρωμανού, δίπλα στο σπίτι των παππούδων μου, κούρνιαζα πίσω από τελάρα και ψαλιδισμένα παλιά τεύχη της «Γυναίκας», από τα οποία η Χρύσα έφτιαχνε κολάζ στη δεκαετία του ’70. Η Ρωμανού και ο Κεσσανλής ζούσαν τότε στο Παρίσι και διοργάνωναν συναντήσεις για τη Mec Art στο γαλλικό τους ατελιέ, στη Rue de l’ Ouest. Συναντήσεις στις οποίες παρευρίσκονταν ο Jean Tinguely, ο Mimmo Rottella, ο Arman και ο Christo προτού φύγει για τις ΗΠΑ. Οταν είσαι εννιά χρόνων δεν φαντάζεσαι ότι θα μεγαλώσεις τόσο ώστε να γράφεις κείμενα για τις παιδικές σου κρυψώνες. Ή για τους ανθρώπους που πρωτοάναψαν μέσα σου τη σπίθα της δημιουργίας.
Η Χρύσα Ρωμανού (1931-2006) και ο Νίκος Κεσσανλής (1930-2004) ήταν οι πρώτοι καλλιτέχνες που γνώρισα με σάρκα και οστά. To γεγονός ότι συνεπιμελούμαι σήμερα μια φωτογραφική έκθεση γύρω από τη σχέση τους είναι ένα από τα θαύματα της ζωής, της δεξιοτεχνικής μοίρας που συνδέει τους ανθρώπους με τα νήματα της ζωής τους. Με τον φωτογράφο Δημήτρη Τσουμπλέκα βυθιζόμασταν κατά καιρούς στα φωτογραφικά αρχεία τους. Ενα μοτίβο εμφανιζόταν ξανά και ξανά και μας καθήλωνε: τα πορτρέτα της Χρύσας που τραβούσε ο Νίκος σε πλατείες, γέφυρες, παραλίες, εσωτερικά σπιτιών, σε διαδηλώσεις, δεξιώσεις ακόμη και ταυρομαχίες. Σχημάτιζαν ένα οπτικό ημερολόγιο ερωτικής συμβίωσης. Η αίσθηση του επείγοντος, η χαρά του παρόντος άγγιξαν μια συναισθηματική τονικότητα που μοιάζει να λείπει από την εποχή μας.
Η έκθεση «Amour», φωτογραφική αφήγηση της παθιασμένης σχέσης ανάμεσα σε δύο κορυφαίους εικαστικούς καλλιτέχνες της γενιάς του ’60, είναι μια υποκειμενική αφήγηση του κλειστού αλλά και τόσο ανοιχτού σε ερμηνείες σύμπαντος της συντροφικότητας. Οπως λέει ο Αλέν Μπαντιού, «η συζυγικότητα δεν έχει εμπνεύσει μεγάλα έργα». Ο έρωτας μνημονεύεται συνήθως για την παθολογία του, όχι για την επιμονή του.
Σήμερα, με τα selfie sticks ίσως ακούγεται κοινότοπο το θέμα της φωτογράφισης. Ενας ερωτευμένος καλλιτέχνης φωτογραφίζει τη γυναίκα του – και λοιπόν; Μόνο που ο Κεσσανλής κάνει κάτι αντίστοιχο με αυτό που έκανε τον 18ο αιώνα ο Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ, αυτός ο απαράμιλλος ζωγράφος σκοτεινών ουρανών και γοτθικών ερειπίων: τοποθετεί τη γυναίκα του μέσα στο τοπίο, μοιάζει να πιστεύει ότι μια αξιοθέατη παρουσία όπως η Χρύσα δίνει στο τοπίο τον λόγο της ύπαρξής του.
Η Σιμόν ντε Μποβουάρ θα μας μάλωνε. Θα έλεγε ότι η μυθική αντιμετώπιση της γυναίκας ως Αλλου, η σεξουαλική εξιδανίκευση, ευθύνεται για την καταδυνάστευση του γυναικείου φύλου ανά τους αιώνες. Η Πηνελόπη, η αθώα Λότε του Βέρθερου και η δυστυχισμένη Αννα Καρένινα, η ξανθιά καλλονή του Χίτσκοκ και η μελαχρινή του Αντονιόνι με τους κρεπαρισμένους κότσους τους και τις γόβες, επωμίστηκαν το ανδρικό βλέμμα, την ανδρική αξίωση να γοητεύουν, να φοβίζουν και να τυραννούν. Περιέργως, ο Κεσσανλής δεν μυθοποιεί τόσο όσο καταγράφει. Η Χρύσα δεν είναι καλόβολη ως φωτογραφικό θέμα. Σκυθρωπή, αυστηρή, εκνευρισμένη, κρυώνει μέσα στη γούνα της, τρέχει μακριά από το φωτογραφικό θέμα ή γυρνάει την πλάτη στον φωτογράφο.
Να και πάλι ο Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ με τη «Rueckenfigur» του, τη στραμμένη πλάτη του αντικλασικισμού, την ανθρώπινη φιγούρα ως μέτρο του σύμπαντος. Για να καταλάβουμε τη σημασία που αποδίδει στο αναντικατάστατο μοντέλο του ο Κεσσανλής, αρκεί να βάλουμε το δάχτυλο πάνω στη φιγούρα της Χρύσας και να την εξαφανίσουμε στιγμιαία από τη φωτογραφία. Παρατηρούμε τότε την πλήρη απομάγευση του τοπίου. Τραβάμε πάλι το δάχτυλο και να την. Η Χρύσα είναι η γενεσιουργός αιτία της λήψης. Ακόμη κι όταν εκνευρίζεται ή πλήττει, υπάρχει – είναι. Εκπροσωπεί και διατρανώνει τη χαϊντεγκεριανή οντολογία, το Dasein της. Μπροστά στο αστρονομικό ρολόι της Πράγας, η τσάντα της δείχνει πιο βαριά απ’ όσο πιθανότατα είναι. Στα δάση της Νορμανδίας βαδίζει με μαλλιά λυτά και ηλεκτρισμένα σαν τη μισότρελη Νατζά του Μπρετόν. Αν ο έρωτας είναι η αποδοχή του άλλου, τότε αυτός ο άντρας είναι ερωτευμένος με μια πραγματική γυναίκα, όχι με μια μούσα. Και από αυτή την άποψη τουλάχιστον είναι ένας φεμινιστής.
* Η Αμάντα Μιχαλοπούλου είναι συγγραφέας. Μαζί με τον φωτογράφο Δημήτρη Τσουμπλέκα υπογράφουν την επιμέλεια της έκθεσης «Amour. Μία ανάγνωση στο φωτογραφικό αρχείο του Νίκου Κεσσανλή». Σπίτι της Κύπρου, Ξενοφώντος 2Α. Εγκαίνια 30 Νοεμβρίου, 8 μ.μ., διάρκεια έως 19 Ιανουαρίου 2018. Ο κατάλογος κυκλοφορεί από τις εκδόσεις FUTURA.