Αν δει κανείς από ψηλά την πανεπιστημιούπολη της Θεσσαλονίκης, θα μπορούσε να την παρομοιάσει με πάρκο αρχιτεκτονικής. Αν εστιάσει, δε, το βλέμμα, θα δει μια μοναδική ποικιλία κτισμάτων που από τον Μεσοπόλεμο ώς τα πρόσφατα χρόνια συνθέτουν μια ανθολογία του ελληνικού μοντερνισμού. Μοναδικό το φαινόμενο για τα δεδομένα της χώρας, όπως μοναδική και ιδιαίτερη είναι και η ίδια η περίπτωση της Θεσσαλονίκης ως αστικού κέντρου που σταδιακά υποδέχθηκε τα νεωτερικά και εκσυγχρονιστικά ρεύματα μετά το ρήγμα που προκάλεσε η πυρκαγιά του 1917, τάση που επιταχύνθηκε αργότερα με τα μεταρρυθμιστικά προγράμματα των κυβερνήσεων Βενιζέλου. Η συναρπαστική ιστορία της πανεπιστημιούπολης του Αριστοτελείου ως επιτυχημένου μοντέλου της ελληνικής πολιτείας είχε αναδειχθεί στην έκθεση που προ μηνών παρουσιάστηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης και καταγράφηκε διεξοδικά στην πολύπτυχη μελέτη του αρχιτέκτονα καθηγητή Νίκου Καλογήρου, ο οποίος, επί της ουσίας, ηγήθηκε της προσπάθειας συγκρότησης ενός κανόνα πάνω στην πρόσληψη και ερμηνεία της πανεπιστημιούπολης (το βιβλίο κυκλοφορεί από την University Studio Press).
Τώρα που η έκθεση παρουσιάζεται στην Αθήνα, στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς, το πείραμα της Θεσσαλονίκης, χωνεμένο μέσα στους κόλπους του 20ού αιώνα, επικοινωνεί με ένα ευρύ κοινό και θέτει ερωτήματα όχι μόνο για την ιστορία συγκρότησης αυτής της αρχιτεκτονικής συνύπαρξης αλλά και για τις συνθήκες που ευνόησαν την επίτευξή της. Αν αποστάξει κανείς το υλικό αυτής της διαδρομής, θα δει πολιτικές συγκυρίες που επέτρεψαν, αν δεν ενθάρρυναν, την αρχιτεκτονική έκφραση ως μοχλού αστικού μετασχηματισμού. Αναπόφευκτα δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει τα πολιτικά οράματα κυρίως του Ελευθερίου Βενιζέλου και του Κωνσταντίνου Καραμανλή, δύο πολιτικών ανδρών που στη διάρκεια της πρωθυπουργίας τους αντελήφθησαν τη χρησιμότητα και την αναγκαιότητα της δημόσιας αρχιτεκτονικής. Πέραν όμως του πολιτικού συμβολισμού και της εκπαιδευτικής της λειτουργίας, η πανεπιστημιούπολη ήρθε ως ένα επιστέγασμα και ένα στοίχημα για την επιτυχία της νέας πόλης μετά το 1917 και μετά το 1923. Θα προσέθετε κανείς και μετά τη ναζιστική κατοχή, όταν πλέον η πανεπιστημιούπολη επεκτάθηκε στο έδαφος που καταλάμβανε το κατεστραμμένο εβραϊκό νεκροταφείο, μια καταστροφή με ευρωπαϊκή εμβέλεια από πλευράς ιστορικού και ηθικού διαμετρήματος.
Εκλεκτοί αρχιτέκτονες
Η πανεπιστημιούπολη οργάνωσε εκ νέου τη γεωγραφία της πόλης, την κατανομή των αξόνων και τη σύνδεση ανατολής και δύσης, βορρά και νότου, εξασφαλίζοντας το βάθος και το εύρος της προοπτικής των αστικών επεκτάσεων στις περιμετρικές ακτίνες. Διόλου τυχαία, εκεί, σε αυτό το «πάρκο», όπως συν τω χρόνω κέρδιζε σε έκταση και σημασία, συγκεντρώθηκαν κτίρια διαφόρων χρήσεων με την υπογραφή εκλεκτών αρχιτεκτόνων. Υπάρχει μια σοφή διασπορά. «Οι στρατηγικά χωροθετημένες κεντρικές του εγκαταστάσεις δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την αναβάθμισή του, η οποία θα οδηγήσει και στην απαραίτητη νέα ανάπλαση των χώρων, που θα ανταποκρίνεται σε μια ανανεωμένη περιβαλλοντική προσέγγιση από τους χρήστες του χώρου, διδάσκοντες και διδασκόμενους», λέει ο Νίκος Καλογήρου, ο οποίος στα συμπεράσματα της έρευνάς του περιλαμβάνει την επισήμανση ότι «οι καινοτομίες ευδοκιμούν και εκφράζονται στον χώρο του ΑΠΘ, ιδιαίτερα όταν υπάρχουν πολιτικές και πανεπιστημιακές εξουσίες ισχυρές και ικανές να αντιληφθούν τα νέα δεδομένα, αλλά και να υλοποιήσουν στην πράξη τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις. Η σημερινή περιρρέουσα οικονομική και κοινωνική ατμόσφαιρα δεν επιτρέπει εύκολες αισιόδοξες προοπτικές. Ωστόσο, το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης λειτούργησε θετικά και σε δυσκολότερες συγκυρίες (δικτατορίες, Κατοχή, Εμφύλιος). Ισως η σημερινή κρίση, όπως συχνά συμβαίνει σ’ αυτές τις περιπτώσεις, εμπεριέχει τα σπέρματα μιας ανανέωσης. Απαιτούνται όμως ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις. Η καλλιέργεια της εξωστρέφειας, η ανάπτυξη της έρευνας σε συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα και η προσέλκυση φοιτητών από το εξωτερικό αποτελούν απαραίτητες προϋποθέσεις για την απρόσκοπτη λειτουργία και την περαιτέρω ανάπτυξη του δημόσιου πανεπιστημίου».
Στην έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη (έως 21/1), σε συνεργασία με το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης και το ΑΠΘ, μπορεί κανείς να δει το σύνολο των κτιρίων και να διαπιστώσει τη συμβολή Ελλήνων αρχιτεκτόνων στις διάφορες φάσεις του μοντερνισμού.