Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής μοιάζει με υπερβολικά μεγάλη πρόκληση. Για να υπάρχει προοπτική επιτυχίας, πρέπει να λάβουμε δραστικά και συντονισμένα μέτρα ανά τον κόσμο. Η πρόοδος είναι αργή, αλλά υπάρχουν κάποια καλά νέα: στην Ευρώπη, ο ενεργειακός τομέας μετασχηματίζεται χάρη στις εξελίξεις στις ΑΠΕ και στις αυστηρές πολιτικές για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Λίγοι προέβλεπαν ότι ο εκσυγχρονισμός του ενεργειακού συστήματος της Ε.Ε. μετά το 2000 θα προχωρούσε με τέτοια ταχύτητα.
Αλλά η Ευρώπη έχει ένα βρώμικο μυστικό. Πολλά κράτη-μέλη της Ε.Ε. δεν έχουν ακόμα απαγκιστρωθεί από το πιο ρυπογόνο μέρος του ενεργειακού μίγματος: τον άνθρακα.
Ο άνθρακας συνεχίζει να έχει μείζονα ρόλο στην ηλεκτροπαραγωγή σε πολλά κράτη-μέλη: καλύπτει το 80% στην Πολωνία, το 40% στην Τσεχία, τη Βουλγαρία, την Ελλάδα και τη Γερμανία. Ακόμα και η Ολλανδία, μία χώρα που εξάγει φυσικό αέριο, παράγει το 35% του ηλεκτρισμού της με καύση άνθρακα. Μέχρι σήμερα, μόνο λίγα κράτη-μέλη έχουν δεσμευτεί να θέσουν οριστικά εκτός λειτουργίας τα εργοστάσια ηλεκτροπαραγωγής που χρησιμοποιούν άνθρακα: το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία, η Ιταλία και η Ολλανδία.
Αυτό πρέπει να αλλάξει. Η διατήρηση του άνθρακα ως μέρους του ευρωπαϊκού ενεργειακού μίγματος είναι καταστροφική για το κλίμα, το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία.
Από την οπτική του κλίματος, ο άνθρακας είναι ο χειρότερος τρόπος να παραχθεί ηλεκτρισμός – ακόμα και σε σύγκριση με άλλα ορυκτά καύσιμα. Ένα εργοστάσιο ηλεκτροπαραγωγής που χρησιμοποιεί άνθρακα εκπέμπει 40% περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα από ένα εργοστάσιο φυσικού αερίου, και 20% περισσότερο από ένα εργοστάσιο πετρελαίου. Μόλις το 25% της ηλεκτροπαραγωγής στην Ευρώπη προέρχεται από την καύση άνθρακα – που όμως ευθύνεται για το 75% των εκπομπών του κλάδου. Η ηλεκτροπαραγωγή αποτελεί το 1/4 των συνολικών εκπομπών άνθρακα της Ευρώπης, και είναι ζωτικής σημασίας στην απόπειρα μείωσης του οικολογικού αποτυπώματος άλλων κλάδων. Για παράδειγμα, η μετάβαση στα ηλεκτρικά αυτοκίνητα δεν θα έχει ιδιαίτερο νόημα αν τα τροφοδοτούμε με ηλεκτρισμό που παράγεται από άνθρακα.
Επιπλέον, τα εργοστάσια που χρησιμοποιούν άνθρακα ευθύνονται για το μεγαλύτερο μέρος των εκπομπών διοξειδίου του θείου, οξειδίων του αζώτου και μικροσωματιδίων στην ατμόσφαιρα. Οι ρύποι αυτοί προκαλούν σειρά προβλημάτων υγείας, από καρδιακά επεισόδια μέχρι καρκίνο του πνεύμονα. Η ρύπανση της ατμόσφαιρας προκαλεί 400.000 πρόωρους θανάτους ετησίως στην Ε.Ε.
Κι όμως, πολλές ευρωπαϊκές χώρες συνεχίζουν να υποστηρίζουν αυτή τη μορφή ηλεκτροπαραγωγής. Δικαιολογούν τη στάση τους αυτή με επιχειρήματα περί ενεργειακής ασφάλειας και των θέσεων εργασίας που θα χαθούν στα ανθρακωρυχεία.
Το ζήτημα της ενεργειακής ασφάλειας είναι μία βάσιμη έγνοια. Μία χώρα που είναι εξαρτημένη σε υψηλό βαθμό από τον άνθρακα δεν μπορεί να μεταβεί εν μία νυκτί σε πιο καθαρές μορφές ηλεκτροπαραγωγής. Ωστόσο είναι εφικτό να γίνει αυτή η μετάβαση. Πολλές χώρες έχουν ήδη καταργήσει τον άνθρακα χωρίς να υπονομεύσουν την ενεργειακή τους ασφάλεια και την ανταγωνιστικότητά τους. Είναι θέμα καλού σχεδιασμού – ο οποίος πρέπει να ξεκινήσει τώρα.
Ούτε το επιχείρημα περί απωλειών θέσεων εργασίας είναι πειστικό. Ακόμα και στη χώρα με τους περισσότερους ανθρακωρύχους, την Πολωνία, ο αριθμός δεν ξεπερνά τις 100.000. Πρόκειται για το 0,7% της συνολικής απασχόλησης. Το αντίστοιχο ποσοστό σε όλες τις άλλες χώρες είναι κάτω από 0,6%.
Το κλείσιμο των ορυχείων, φυσικά, θα είναι οδυνηρό για τους λίγους εργαζόμενους και τις κοινότητες που εξαρτώνται από αυτά. Η Ε.Ε. μπορεί να παρέμβει και να βοηθήσει. Θα πρέπει να χρηματοδοτήσει ένα πρόγραμμα στήριξης των ανθρακωρύχων που θα χάσουν τη δουλειά τους. Αυτό θα περιόριζε την πολιτική ζημία και θα έδινε τα απαραίτητα κίνητρα σε χώρες που εξαρτώνται από τον άνθρακα για να επιταχύνουν το ρυθμό της σταδιακής κατάργησής του.
Δεν απαιτείται η σύσταση κάποιου νέου ταμείου για το σκοπό αυτό. Αρκεί η καλύτερη χρήση του Ευρωπαϊκού Ταμείου Προσαρμογής στην Παγκοσμιοποίησης (EGF), που συνδράμει εργαζόμενους σε κλάδους που πλήττονται στην αναζήτηση εργασίας, στην επανεκπαίδευση και στην ίδρυση δικών τους επιχειρήσεων. Η εμβέλεια του EGF μπορεί να διευρυνθεί άμεσα ώστε να καλύψει περιοχές με ανθρακωρυχεία, με μία ελάσσονα τροπολογία στον προϋπολογισμό του 2014-20.
Κοιτάζοντας προς το μέλλον, η εστίαση του EGF σε περιοχές με ανθρακωρυχεία μπορεί να ενισχυθεί περαιτέρω, με τη μετατροπή του σε ένα «Ευρωπαϊκό Ταμείο Προσαρμογής στην Παγκοσμιοποίηση και στην Κλιματική Αλλαγή». Θα μπορούσαν να διατεθούν 150 εκατ. ευρώ – μόλις 0,1% του κοινοτικού προϋπολογισμού – για τις περιοχές αυτές.
Αποζημιώνοντας τις χώρες που ακόμα εξαρτώνται από τον άνθρακα, η Ε.Ε. μπορεί να δείξει αλληλεγγύη με αυτούς που έχουν κάτι να χάσουν από τη μετάβαση. Με τον τρόπο αυτό θα την επιταχύνει, παράγοντας σημαντικά κλιματικά, περιβαλλοντικά και υγειονομικά οφέλη για όλους τους Ευρωπαίους. Ουσιώδης στήριξη σε χώρες και ανθρώπους που αντιμετωπίζουν παγκόσμιες προκλήσεις, στοχευμένη προώθηση αλλαγών που ωφελούν όλους τους Ευρωπαίους – αυτά δεν περιμένουμε από την Ε.Ε.;
*Ο Σιμόνε Ταλιαπέτρα είναι ερευνητικός εταίρος στο ινστιτούτο Bruegel στις Βρυξέλλες. Το κείμενο αυτό δημοσιεύθηκε αρχικά στα αγγλικά στην ιστοσελίδα του Bruegel.