Το απερχόμενο 2017 περιέλαβε δύο επετείους, αναφορά σε δύο πολιτικές ανατροπές: εκατό χρόνια από τη σοβιετική επανάσταση, η οποία έδωσε νέες κατευθύνσεις στην παγκόσμια ιστορία· πενήντα χρόνια από το απριλιανό πραξικόπημα, ασφαλώς ελάσσονος εμβελείας, αλλά με μέγιστες επιπτώσεις στα καθ’ ημάς.
Οι όροι έχουν σημασία. Οι συνταγματάρχες, επί παραδείγματι, αποκαλούσαν το εγχείρημά τους «επανάσταση». Αλλοι αναλυτές θεωρούν ότι στη Ρωσία δεν έγινε επανάσταση, αλλά πραξικόπημα. Ο Ιταλός διανοητής Κούρτσιο Μαλαπάρτε ανέλυσε με όρους πραξικοπήματος όχι μόνον την πορεία του Μουσολίνι στη Ρώμη, αλλά και τη ρωσική ανατροπή το 1917. Στην «Τεχνική του Πραξικοπήματος» (1931) εξήγησε ότι «το πρόβλημα της κατάκτησης και της άμυνας του κράτους δεν είναι πολιτικό, αλλά τεχνικό». Οι μηχανικοί ανατρέπουν την εξουσία επιτυχέστερα από τους πολιτικούς διανοητές. Το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου ενέπνευσε εν πολλοίς τη δεύτερη μελέτη. Στο βιβλίο «Πραξικόπημα: ένα πρακτικό εγχειρίδιο» (1968), ο Εντουαρντ N. Λούτβακ ανέπτυξε μια ολοκληρωμένη τεχνική για την κατάληψη της εξουσίας· δηλαδή, εν πολλοίς, τη μέθοδο που εφήρμοσαν κατά γράμμα οι «ανεγκέφαλοι» συνταγματάρχες.
Σε αυτές τις δύο αναλύσεις αναδεικνύονται και αναλύονται οι κίνδυνοι οι οποίοι απειλούν τη δημοκρατία. Πραξικοπήματα μπορούν να προκύψουν χωρίς να απαιτούνται τεράστια οργάνωση, μεγάλοι ηγέτες, σοβαρή ιδεολογική προετοιμασία ή ισχυρά μαζικά κινήματα. Αρκεί μια ολιγάριθμη συνωμοτική ομάδα με πρακτικό πνεύμα, τακτική μάλλον παρά στρατηγική προδιάθεση και, φυσικά, απουσία ηθικών ενδοιασμών. Είναι, επίσης, απαραίτητος ένας μικρός, αλλά ασκημένος στρατός από οπαδούς για την εκτέλεση του σχεδίου: μηχανικοί και εργάτες.
Χρειάζεται ακόμη ένα ιδιαίτερο πολιτικό κλίμα: μια παρατεταμένη πολιτική, οικονομική και κοινωνική κρίση. Σε πραξικοπήματα τα οποία κινητοποιούν κρατικές δυνάμεις, δηλαδή στρατιωτικές ή αστυνομικές μονάδες, η κρίση απονομιμοποιεί τους θεσμούς, διευκολύνοντας τη ρήξη της ιεραρχικής αλυσίδας – όπως έγινε στην Ελλάδα, όταν οι συνταγματάρχες βραχυκύκλωσαν τους στρατηγούς.
Πολύ διαφορετικά επηρεάζει η κρίση όταν η πραξικοπηματική πρωτοβουλία προέρχεται από δυνάμεις εκτός του κράτους. Οι μονάδες οι επιφορτισμένες με την άμυνα του καθεστώτος φθείρονται ηθικά, καθώς αντιπαρατίθενται συνεχώς, διαρκώς και κατ’ επανάληψη με λαϊκές δυνάμεις αμφισβήτησης. Περισσότερο σημαίνουσα καθίσταται η επίδραση της κρίσης στην ανάδυση δυνάμεων οι οποίες, την κατάλληλη στιγμή, θα χρησιμοποιηθούν από τους «μηχανικούς» του πραξικοπήματος. Οι αψιμαχίες με την αστυνομία, η συγκρότηση ενός δικτύου από «άβατα» μέσα στην πόλη, η οικείωση με τη βία και την ανομία συνιστούν ένα είδος σχολείου το οποίο επιτρέπει τη σταδιακή διαμόρφωση ενός έμπειρου, αλλά αόρατου στρατού. Η δράση των αστυνομικών δυνάμεων, αντί να εξαφανίζει τον αντίπαλο, τον εκπαιδεύει· ώστε να είναι έτοιμος να κινητοποιηθεί την κατάλληλη στιγμή.
Βέβαια, οι δυνάμεις αυτές, ασυντόνιστες και χαοτικές, φαίνονται ασήμαντες σε αντιπαράθεση και εν συγκρίσει με την κρατική ισχύ. Το πολιτικό τους δυναμικό αποκαλύπτεται τη στιγμή του πραξικοπήματος, όταν παρεμβαίνουν οι «μηχανικοί» για να μετατρέψουν την άμορφη μάζα της τυφλής αμφισβήτησης σε συντονισμένο επιχειρησιακό εργαλείο. Ο συνδυασμός της συγκεντρωτικής δομής της συνωμοτικής ομάδας με τη χαοτική δυναμική ενός συνόλου με συγκεχυμένες ιδέες δημιουργεί ένα ισχυρό πολιτικό όργανο. Δεν μπορεί να επιβιώσει για μεγάλο διάστημα, αλλά επιφέρει ένα καίριο στιγμιαίο κτύπημα. Κατόπιν, όταν η συνωμοτική ομάδα αποκτήσει τον έλεγχο των παραδοσιακών κατασταλτικών εργαλείων της εξουσίας, ο οιονεί στρατός της, άχρηστος πλέον, διαλύεται εις τα εξ ων συνετέθη.
Οι αρχές τις οποίες παρουσίασαν και ανέλυσαν ο Μαλαπάρτε και ο Λούτβακ ασφαλώς χρειάζεται να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα της παγκοσμιοποίησης, των social media, της πληροφορικής και, γενικότερα, στις τρέχουσες ισορροπίες δυνάμεων. Ομως, η πραξικοπηματική λογική δεν έπαυσε να ασκείται: είτε κατά την πτώση κομμουνιστικών καθεστώτων, είτε με τις «χρωματιστές επαναστάσεις», είτε κατά την Αραβική Ανοιξη, είτε στην πρόσφατη αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία.
Διαπιστώνουμε ότι το όραμα για τη σταθεροποίηση και την επέκταση της δημοκρατίας, όπως το προέβαλε ο Φράνσις Φουκουγιάμα στο «Τέλος της Ιστορίας», κάθε άλλο παρά εκπληρώνεται. Απέναντι στον ρευστό κόσμο της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής, ο οποίος μας περιβάλλει, η Ευρώπη προβάλλει ως το τελευταίο προπύργιο της δημοκρατίας. Ενα πραξικόπημα, εάν και εφόσον επιβληθεί, έχει ανάγκη από διεθνή αναγνώριση για να επιβιώσει. Τη δεκαετία 1960-1970 η Ευρώπη δεν απέφυγε να νομιμοποιήσει τη δικτατορία των συνταγματαρχών – ακόμη και η Γαλλία, ο βασικός υποστηρικτής της μεταπολίτευσης, είχε αναπτύξει αγαστές σχέσεις με το καθεστώς. Σήμερα η Ευρώπη έχει προχωρήσει· μια τέτοια προοπτική μοιάζει αδιανόητη.
Ομως, τίποτε στην Ιστορία δεν είναι αμετάβλητο ή δεδομένο. Η θέση της Ελλάδας στο επίκεντρο μιας καταρρέουσας γεωπολιτικής περιοχής θα μπορούσε να επιβάλει στην Ευρώπη ακόμη μία «ελληνική εξαίρεση».
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris I).