Την επαύριον του Brexit και της εκλογής του Ντόναλντ Τραμπ, με τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και τον Ναρέντρα Μόντι να επιδίδονται σε –ελεγχόμενο από το εκλογικό σώμα– αυταρχισμό και τις κυβερνήσεις Πολωνίας και Ουγγαρίας να απορρίπτουν τις φιλελεύθερες αξίες, καθώς και τους μετανάστες, είναι πλέον διάχυτη η άποψη ότι ένα νέο εθνικιστικό και ανελεύθερο κύμα σαρώνει τη Γη. Οπως πάντα, πρέπει να αντισταθούμε στα αυταρχικά ένστικτα που περιορίζουν τις ελευθερίες μας, δαιμονοποιούν οιονδήποτε είναι διαφορετικός, όπως συμβαίνει στην Τουρκία, θέτουν εκτός νόμου την ελευθερία έκφρασης, την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και τον πλουραλισμό. Πρέπει να σταθούμε απαρέγκλιτα στο πλευρό των πλέον πολύτιμων αξιών μας. Να υπεραμυνθούμε των δικαιωμάτων των γυναικών, της ελευθερίας σκέψης, της ακαδημαϊκής ελευθερίας.
Πρέπει, όμως, ταυτόχρονα να αναρωτηθούμε πώς εγκαθιδρύθηκε αυτός ο ανελεύθερος άνεμος παρά τη δέσμευσή μας για ισότητα και ανθρωπισμό. Γιατί η πλευρά μας χάνει διαρκώς τις εκλογές; Ενα από τα θετικά τού να είσαι λογοτέχνης είναι ότι σου επιτρέπει να βλέπεις και να γράφεις και τις δύο όψεις ενός προβλήματος, να επισκέπτεσαι αντικρουόμενες προσεγγίσεις ακόμη και όταν είναι τόσο διαμετρικά αντίθετες μεταξύ τους. Εγραψα το μυθιστόρημά μου «Κάτι παράξενο στο νου μου» για να διερευνήσω και να περιγράψω τον κόσμο ενός πλανόδιου πωλητή, ενός καθημερινού ανθρώπου στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης χωρίς να αγνοήσω τη θρησκευτικότητά του. Να παραλείψω κάτι τόσο σημαντικό όσο η θρησκεία, ακόμη και αν ως συγγραφέας δεν ταυτίζομαι με αυτήν όπως συμβαίνει με τον ήρωά μου, ενέχει τον κίνδυνο να αιφνιδιάσω τους αναγνώστες όταν η πηγή έμπνευσής μου για τον ήρωά μου, η χαμηλότερη εισοδηματικά τάξη, αρχίζει να ψηφίζει ισλαμικά πολιτικά κόμματα. Η δύναμη αυτών των κινημάτων μοιάζει ισχυρότερη στα μάτια μας όταν συγχέουμε τις φιλελεύθερες φαντασιώσεις μας με την πραγματικότητα.
Καθώς προσπαθώ να διερευνήσω αντικρουόμενες οπτικές όσο γράφω, η αμερικανική ενσάρκωση της πολυπολιτισμικότητας, που θέλει τους μετανάστες να προσθέτουν τη μοναδικότητα της καταγωγής τους σε μια νέα κουλτούρα αντί να εγκαταλείπουν την ιστορία τους για να αφομοιωθούν, μπορεί να ενθαρρύνει τους πολίτες να καταπολεμήσουν τον αυξανόμενο αυταρχισμό. Μαθαίνοντας να κατανοούμε πλήρως ο ένας τον άλλον, παραμένουμε ήρεμοι με τη βεβαιότητα πως γνωρίζουμε τους γείτονές μας, ανεξάρτητα από το πόσο διαφορετικοί είναι.
Πολυπολιτισμικότητα
Η έννοια της πολυπολιτισμικότητας ήταν κεντρική για το κοινωνικό χωνευτήρι στις ΗΠΑ, στο πλαίσιο του οποίου πολίτες από διαφορετικές θρησκείες και κουλτούρες ενώνονται και δημιουργούν ένα έθνος. Αμφισβήτησε όσους επιχείρησαν να στρέψουν τη μια κοινότητα κατά της άλλης για να ζήσουν σε αρμονία, στην ίδια χώρα, στις ίδιες πόλεις, στους ίδιους δρόμους. Κατά τη γνώμη μου, ο αμερικανικός τρόπος ενσωμάτωσης θρησκευτικών μειονοτήτων σε μια ευρύτερη κοινωνία εξακολουθεί να είναι πολύ αποτελεσματικότερος από τις ευρωπαϊκές μεθόδους. Οι μουσουλμάνοι μετανάστες στις ΗΠΑ μοιάζουν πολύ πιο ευτυχισμένοι και άνετοι από εκείνους στη Γαλλία. Πιστεύω ότι η πολυπολιτισμικότητα είναι πολύ καλύτερη από τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους, το γαλλικό μοντέλο της laicite, στη διαφύλαξη της ανεξιθρησκίας. Οι μαθήτριες γυμνασίου στη Γαλλία δεν επιτρέπεται να φορούν μαντίλα, όπως και οι φοιτητές στην Τουρκία, όπως περιέγραψα στο μυθιστόρημά μου «Χιόνι».
Το πολιτικό Ισλάμ εκμεταλλεύθηκε αυτή την έλλειψη ανεκτικότητας για να εδραιώσει την εξουσία και επιρροή του στην Τουρκία. Στη δεκαετία του ’90, ήμουν και εξακολουθώ να είμαι, πεπεισμένος ότι η πολυπολιτισμικότητα είχε τη δυνατότητα να απαλύνει κάποιες από τις εσωτερικές αντιφάσεις της Τουρκίας: μεταξύ παράδοσης και εκσυγχρονισμού, εκκοσμίκευσης και Ισλάμ, Ανατολής και Δύσης. Ισχυριζόμουν ότι η ένταξη στην Ε.Ε. θα ευεργετήσει αμφότερες την τουρκική δημοκρατία και την Ευρώπη και πως η απορρόφηση 60 εκατομμυρίων μουσουλμάνων θα μετατρέψει την Ευρώπη σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία σαν τις ΗΠΑ. Τριάντα δύο χρόνια μετά το πρώτο μου ταξίδι στη Νέα Υόρκη, καμία από τις ελπίδες μου δεν υλοποιήθηκε. Παρ’ όλα αυτά, 40 χρόνια που πέρασα γράφοντας μυθιστορήματα και επιχειρώντας να κατανοήσω ανθρώπους διαφορετικούς από μένα, με έμαθαν το ίδιο πράγμα: να παραμένω ψύχραιμος μπροστά σε αυτές τις ανατολικές και δυτικές, ιστορικές και σύγχρονες δυνάμεις.
Οι ανελεύθεροι άνεμοι που αντιμετωπίζουμε σήμερα δεν είναι τόσο ισχυροί ώστε να παρασύρουν κάθε λογική. Ας μην ξεχνάμε ότι η Χίλαρι Κλίντον κέρδισε 2,5 εκατ. ψήφους περισσότερες από τον Ντόναλντ Τραμπ. Στη Βρετανία πολλοί μετανιώνουν για το Brexit. Στην Τουρκία ο αυταρχισμός του Ερντογάν υιοθετήθηκε με ένα ισχνό προβάδισμα στις εκλογές του Απριλίου.
Η κατανόηση αυτών των δυνάμεων προϋποθέτει να αναγνωρίζουμε γιατί άλλοι άνθρωποι διαφωνούν με τις βαθιά ριζωμένες πεποιθήσεις μας. Η στάση αυτή δεν είναι πανάκεια για κάθε νεοπαγές εθνικιστικό κίνημα ή διαγενεακή εχθρότητα. Μπορεί όμως να μας κρατήσει ψύχραιμους και να μας βοηθήσει να υπομείνουμε. Σε αυτήν την προσπάθεια, ο συγγραφέας και ο υποστηρικτής της πολυπολιτισμικότητας μοιράζονται μια κοινή προσέγγιση. Επιχειρούν να φανταστούν και να καταλάβουν την ανθρώπινη διάσταση εκείνων που δεν είναι σαν κι εμάς.
*Ο Τούρκος συγγραφέας Ορχάν Παμούκ τιμήθηκε το 2006 με το βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας.