Η σελήνη (φεγγάρι) στη λαϊκή κοσμική αντίληψη και πρακτική

Η σελήνη (φεγγάρι) στη λαϊκή κοσμική αντίληψη και πρακτική

17' 10" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Xαρά σ’εκειόν που έμαθε τ’αστέρια να ρωτάει
με το φεγγάρι να μιλεί, τα γνέφη να νογάει

Τα γεγονότα δεν προσφέρονται ιδιαίτερα για ρομαντικές απολαύσεις. Ωστόσο, το φεγγάρι εξακολουθεί να τραβάει το δρόμο του κι αν δεν το αντιλαμβανόμαστε στερούμε από την πρόσκαιρη ζωή μας τη μαγεία και τη γοητεία, την αληθινή ομορφιά.

Με την ευκαιρία της έκλειψης ξεσκόνισα λίγο στο μυαλό μου τις μετεωρολογικές και αστρονομικές-αστρολογικές αντιλήψεις του ελληνικού λαού και προσπάθησα στον λίγο χρόνο, που σε τέτοιες περιπτώσεις είναι διαθέσιμος, να δώσω μια γεύση για ένα θέμα που αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα και πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια του λαϊκού πολιτισμού. Προσωπικά έχω μια ιδιαίτερη αγάπη στα θέματα που σχετίζονται με την προδρομική μορφή της επιστημονικής γνώσης γύρω από την κοσμογονία και τα φυσικά φαινόμενα.

Η εμπειρική γνώση του σύμπαντος και των φυσικών φαινομένων που προσδιορίζουν τη ζωή των όντων πάνω στον πλανήτη μας αποτέλεσε αντικείμενο περιέργειας αλλά και αναπόδραστης ανάγκης εκ μέρους του ανθρώπου. Ό,τι λοιπόν έχει σχέση με αυτή την εμπειρία και την προσπάθεια του ανθρώπου να εξηγήσει, να προσελκύσει με το μέρος του φυσικές και αόρατες δυνάμεις για την βελτίωση της ζωής του και την ικανοποίηση των πνευματικών του αναζητήσεων στο επίπεδο της φιλοσοφίας και λαϊκής κοσμοθεωρίας είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον.

Η λαογραφική ύλη περιλαμβάνει ένα μεγάλο κεφάλαιο υπό τον γενικό τίτλο Μετεωρολογία-Αστρολογία, εφ’ όσον, σύμφωνα με τις αρχέγονες κοσμογονικές αντιλήψεις όλων των λαών, στην διαμόρφωση των φυσικών φαινομένων που επηρεάζουν τη ζωή στη γη, συμμετέχουν δραστικά τα ουράνια σώματα, ο ήλιος, η σελήνη και τα αστέρια. Εξ άλλου είναι γνωστό ότι με βάση τις κινήσεις τους, τόσο στο διαρκέστερο χρονικά και παραδοσιακότερο γεωκεντρικό, όσο και στο ηλιοκεντρικό σύστημα, εν ισχύει εδώ και αιώνες επιστημονικά, καθορίζεται ο συμβατικός χρόνος-έτος-ενιαυτός-καιρός και οι υποδιαιρέσεις του, ώρες-εποχές, μήνες, ημέρες κ.ο.κ. Ο κύκλος του ήλιου (έτος) και ο κύκλος της σελήνης (μήνες), οι δύο κύκλοι συνδυαστικά προσδιορίζουν το έτος και τις αγροτικές εργασίες με την εναλλαγή των Ωρών-εποχών.

Ο Ν. Γ. Πολίτης αφιερώνει μία από τις πρώτες και σημαντικότερες μελέτες του στην μελέτη των «Δημωδών μετεωρολογικών μύθων», όπου επιχειρεί να δημιουργήσει τη γέφυρα των σύγχρονων αντιλήψεων του λαού με τις διαχρονικές απόψεις για τη μετεωρολογία και αστρολογία, όπως διασώζονται μέσα από τα αρχαία κείμενα.

Στο σχετικά πρόσφατο βιβλίο του Patrick Cronin «Greek popular Meteorology from Antiquity to the Present» αξιοποιούνται οι σημαντικές ελληνικές πηγές για την μετεωρολογία από την αρχαιότητα, ως τη σύγχρονη εποχή και την προφορική παράδοση, όπως αυτή έχει καταγραφεί και συγκεντρωθεί και στα Αρχεία του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας και του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, αλλά και από επιτόπια έρευνα του συγγραφέα-ερευνητή. Καιρός στο λαϊκό λεξιλόγιο σημαίνει τον κύκλο του χρόνου με τις επαναλήψεις του, τα γυρίσματά του, αλλά και την εναλλαγή των φυσικών φαινομένων. Είναι το περιεχόμενο του χρόνου, ως ενιαυτού, έτους και οι ώρες – εποχές, που σηματοδοτούν τις καιρικές μεταβολές. Με δεδομένο στη λαϊκή αντίληψη ότι τα ουράνια σώματα, όπως ο ήλιος, η σελήνη, τα άστρα, οι γαλαξίες επιδρούν στις ανθρώπινες δραστηριότητες, ανεξάρτητα από θρησκευτικές θεωρίες, ο άνθρωπος παρακολουθεί τις τακτικές και άτακτες κινήσεις τους και προσδιορίζει, προβλέπει, «μαντεύει» τι θα συμβεί στο φυσικό περιβάλλον και στον ίδιο. Η μετεωρολογία και η αστρολογία έχει συνδεθεί με την μαντική και τη μαγεία, ωστόσο οι παρατηρήσεις οδηγούν προς μια εμπειρική γνώση των φαινομένων, με βάση την οποία πορεύονταν οι γεωργικοί, ποιμενικοί και ναυτικοί πληθυσμοί, χωρίς τη χρήση μηχανικών μέσων για χιλιετίες.

Το φεγγάρι, λοιπόν, λαμπρό ή μαγικό, χάρτινο, αργυρό είλκυε πάντα την προσοχή των κατοίκων της γης. Γιατί μπορεί ο ήλιος να είναι ο πανεπόπτης (πανόπτης) του ηλιακού μας συστήματος και η πηγή της ζωής στη γη, η σελήνη επηρεάζει τις ισορροπίες στην επιβίωση των όντων στο ζωικό και φυτικό βασίλειο.

Η ονομασία της σελήνης είναι φεγγάρι, υποκοριστικό του φέγγος, φέγγον (Πόντος, Καλαβρία). Και μεγεθυντικό φέγγαρος και φεγγάρα.

Θηλυκό (σύζυγος ή αδελφή του Ήλιου), αλλά και αρσενικό, για παράδειγμα στις επωδές: Καλώς το νιό φεγγάρι και τ’ άξιο παλληκάρι. Προσωποποιημένη, όπως ο ήλιος έχει μητέρα στην οποία πηγαίνει κατά το διάστημα της ημέρας, δειπνάει, όταν αργεί να φανεί. Στα παραμύθια είναι ανθρωποφάγος, όπως οι δράκοντες, λάμιες ο ήλιος, η Εκάτη.

«Οι παρατηρήσεις των ουρανίων φαινομένων αφορούν κυρίως τον ήλιο, και το φεγγάρι. Αν στη διάρκεια του χειμώνα, την ώρα που βασιλεύει ο ήλιος, υπάρχει μπροστά ένα σύννεφο, αυτό είναι προμήνυμα βροχής. Αν η δύση είναι κόκκινη, θα έχουμε νοτιά. Το φεγγάρι το προσέχουν πολύ περισσότερο οι καιροσκόποι, γιατί ο κύκλος του προσδιορίζει τις αλλαγές του καιρού. Αν το νέο φεγγάρι είναι ξαπλωμένο, θα έχει κακοκαιρία. Αν είναι όρθιο, θα έχουμε καλοκαιρία. “Ορθιο φεγγάρι, ξάπλα καραβοκύρης” λέει μια παροιμιακή έκφραση, υποδηλώνοντας τα γαλήνια νερά και επομένως την άνετη οδήγηση του πλοίου. Λένε επίσης ότι όταν το φεγγάρι έχει “αλώνι”, δηλαδή αυτόν το φωτεινό κύκλο που θυμίζει δαχτυλίδι, θα έχει αέρα.

Και βέβαια όλα αυτά δεν είναι νέα. Ο Θεόφραστος στο «Περί σημείων, υδάτων και πνευμάτων και χειμώνων και ευδιών» γράφει: «Αν ενώ πνέει βοριάς, το μισοφέγγαρο στέκει όρθιο, συνήθως θα φυσήξουν ζέφυροι και ο μήνας θα είναι θυελλώδης. Όταν το επάνω κέρας του μισοφέγγαρου γέρνει προς τα κάτω, θα επικρατήσουν βόρειοι άνεμοι τον υπόλοιπο μήνα. Αν γέρνει το κάτω κέρας, νότιοι».

«Ένας κύκλος γύρω από τη Σελήνη σημαίνει αέρα περισσότερο απ’ ότι αν είναι γύρω από τον Ήλιο. Και στις δύο όμως περιπτώσεις, αν υπάρχει μια διακοπή στον κύκλο, σημαίνει άνεμο που θα έρθει από την πλευρά που υπάρχει η διακοπή».

«Αν η Σελήνη δείχνει πύρινη, σημαίνει ότι ο μήνας θα έχει ανέμους, ενώ αν είναι σκοτεινή, θα έχει βροχές. Και οποιοδήποτε σημάδι δίνει η Σελήνη, το δίνει όταν είναι τριών ημερών».

Αλλά και ο Άρατος στο «Φαινόμενα και Διοσημεία» γράφει: «Αν η Σελήνη είναι λεπτή και καθαρή την τρίτη μέρα, δείχνει πως θα ’ρθει ξαστεριά. Και όταν λεπτή και κοκκινόχρωμη είναι, προλέγει ανέμους. Αν τα άκρα της δεν είναι διαυγή και τα κέρατά της δεν είναι αιχμηρά κι έχει αδύναμο φως, αυτό αποτελεί σημάδι πως θα πνεύσει νότιος άνεμος ή ότι θα πέσει βροχή».

Βεβαίως οι επιστήμονες ανέκαθεν επισημαίνουν πως “Μόνο οι απλοί άνθρωποι αποδίδουν νόημα στις επιδράσεις των επιτολών και δύσεων των άστρων στις μεταβολές του καιρού. Οι Mαθηματικοί και οι Φυσικοί έχουν διαφορετική άποψη… Πρώτα απ’ όλα ας γίνει κατανοητό ότι οι ενδείξεις βροχών και ανέμων συμβαίνουν κοντά στη Γη και δεν φτάνουν σε μεγάλο ύψος…. Τα νέφη εκτείνονται σε ύψος το πολύ 10 σταδίων… Τα άστρα δεν έχουν καμιά δύναμη να μεταβάλλουν την κατεύθυνση των ανέμων και να προκαλούν βροχές, αλλά μετά από παρατηρήσεις τα έχουμε ως σημάδια για να κάνουμε προβλέψεις στις μεταβολές της ατμόσφαιρας. Οι μεταβολές του καιρού δεν οφείλονται στη δύναμη του αστερισμού. Αυτό είναι παράλογο. Είτε πύρινα είναι τα άστρα, είτε αιθέρια όπως νομίζουν μερικοί, δεν έχουν καμιά συμμετοχή στα συμβαίνοντα στη Γη ” (Γεμίνος, «Εισαγωγή εις τα φαινόμενα»).

Υπάρχουν δύο συγκεκριμένες περίοδοι του χρόνου στις οποίες οι εμπειρικοί μετεωρολόγοι προβλέπουν τον καιρό για μεγαλύτερη χρονική διάρκεια. Είναι οι πρώτες μέρες του Μάρτη και οι πρώτες μέρες του Αυγούστου, που ονομάζονται μερομήνια ή δρίμες. «Του Μάρτη οι δρίμες στα νερά και του Αυγούστου στα πανιά», λέει μια παροιμία. Δηλαδή τον Μάρτη, όταν δεν έχουν ανεβεί ακόμα οι χυμοί στα δέντρα, πρέπει να κόβονται οι κορμοί. Σε αυτό δίνουν ιδιαίτερη προσοχή οι υλοτόμοι, γιατί διαφορετικά θα πιάσει σαράκι η ξυλεία τους. Τον Αύγουστο, αντίστοιχα, οργιάζει ο σκώρος. Για αυτό και δεν επιτρέπεται να πλένουν οι νοικοκυρές τα “πανιά”, ώστε να προφυλαχθούν τα υφάσματα από τη φθορά». Οι μέρες στις οποίες επικεντρώνεται η παρατήρηση σε βάθος χρόνου είναι 1-6 του μηνός, ή 1-12. Στην πρώτη περίπτωση, η κάθε μέρα αντιστοιχεί σε μια διμηνία του επομένου χρόνου, ενώ στη δεύτερη η κάθε μέρα αφορά ένα μήνα: η πρώτη φανερώνει τί καιρό θα κάνει τον προσεχή Ιανουάριο, η δεύτερη τον Φεβρουάριο κ.ό.κ.». Τα μερομήνια, εξαρτημένα κυρίως από την κίνηση του φεγγαριού, δεν περιγράφονται, είναι θέμα γνώσης και πρακτικής και όχι θεωρίας. «Ολοι οι γεωργοί, οι κτηνοτρόφοι, ή οι ναυτικοί έχουν γνώσεις καιροσκόπου, λόγω του επαγγέλματος και των αναγκαίων καθημερινών παρατηρήσεων. Υπάρχουν όμως ορισμένοι που έχουν εξειδικευθεί. Έβαζαν, μάλιστα, και στοιχήματα μεταξύ τους για το ποιος θα βγει σωστός στις προβλέψεις! Ενας λόγος που ο καιροσκόπος κατάντησε υποτιμητικός χαρακτηρισμός, οφείλεται στο γεγονός ότι κάποιοι έλεγαν χωρίς καμία γνώση ό, τι περνούσε από το μυαλό τους.

Ο Ιανουάριος και ο Αύγουστος είναι οι μήνες με την λαμπρότερη φεγγαράδα:

«Καλός ο ήλιος του Μαγιού, τ’ Αυγούστου το φεγγάρι».
«Του Γενάρη το φεγγάρι παρά λίγο  μέρα κάνει».

Γι’ αυτό και το δίστιχο: «Σαν τι το θέλει η μάνα σου τη νύχτα το λυχνάρι,
                                        απ’  έχει μες στο σπίτι της τα’ Αυγούστου το φεγγάρι;»

Πηγή και σύμβολο γονιμότητας, το θηλυκό ετερόφωτο άστρο σε σχέση με τον αρσενικό φωτεινό ήλιο, μαγεύει με το χλωμό του φως, δημιουργεί ατμόσφαιρα υποβλητική μέσα στη σκοτεινή απεραντοσύνη της νύχτας. Ενώ ο ήλιος είναι η ζωή, το απαραίτητο, το χρήσιμο, η λογική, η σελήνη είναι η ομορφιά, το επιπλέον, η φαντασία, το υποκειμενικό, το θελκτικά επικίνδυνο.

Είναι γνωστό, ότι στην ελληνική μυθολογία, όπως και στις παραδόσεις πολλών λαών,  η Σελήνη και η Ηώς είναι αδελφές του Ήλιου. Τέκνα του Ήλιου και της Σελήνης είναι τα αστέρια. Ο ήλιος ζηλεύει τη σελήνη, που κρύβεται την ημέρα και βγαίνει τη νύχτα, όταν εκείνος κοιμάται ή πάει στο κυνήγι. Τους γάμους του Ήλιου και της Σελήνης περιγράφει το γαμήλιο τραγούδι της Ηπείρου:

Ο ήλιος επαντρεύτηκε και πήρε το φεγγάρι,
εκάλεσε και στη χαρά συμπέθερους τ’ αστέρια,
τα σύγνεφα τους έστρωσε στρώματα  για να κάτσουν,
τους έβαλε προσκέφαλα τις ράχες  ν’ ακουμπήσουν.
(Ν. Γ. Πολίτης, Λαογραφικά Σύμμεικτα, τ. 2, εν Αθήναις 1921, σ. 127)

Άλλη παράδοση θέλει τον Ήλιο και τη Σελήνη αδέλφια. Τσακώνονταν αδιάκοπα  και μάλιστα ο αδελφός, ως αρσενικό, την είχε γεμίσει σημάδια από το ξύλο. Η μάνα τους τα καταράστηκε να μην είναι ποτέ πια μαζί, αλλά, όταν βγαίνει ο ένας έξω η άλλη να είναι πάντα μέσα, ως αιτιολογική εξήγηση του φυσικού φαινομένου.

Η Σελήνη προσδιορίζει τη σεξουαλικότητα και τη γονιμότητα των έμβιων όντων. Πολλοί λαοί αποδίδουν τα στάδια του ανθρώπινου κύκλου, δηλαδή την παιδική ηλικία, εφηβεία, ωριμότητα, γερατειά και θάνατο, στον κύκλο και στις φάσεις του φεγγαριού. Θεωρείται εξ άλλου αναμφισβήτητη η επίδραση της Σελήνης στις ψυχικές διαταραχές και ιδιαίτερα στην επιληψία (σεληνιασμός, φεγγάριασμα, και φεγγαρόπαρμα). Οι σεληνιασμένοι, επιληπτικοί, θεωρούνταν χτυπημένοι από κακά πνεύματα που σχετίζονται με το φεγγάρι από την γέννησή τους.

Οι δημώδεις μύθοι αλλά και η γλώσσα αποδίδουν ανθρώπινες ιδιότητες και μορφή στον ήλιο και στη σελήνη ανθρωπόμορφους: Ο ήλιος βγαίνει, ξεμυτίζει, τρώει, κοιμάται, βουτάει στη θάλασσα, πάει στη μάνα του, παρασύρεται από το τραγούδι ωραίας κόρης:

Από τη στρίξη τ’αργαλειού και τη γλυκειά λαλιά της
Ο Ήλιος εξαστόχησε [ή σκανταλίστηκε], δεν πάει να βασιλέψει

Σύμφωνα με άλλη λαϊκή παράδοση ο ήλιος είναι αχόρταγος. Όταν βασιλεύει πάει στη μάνα του, να φάει και να κοιμηθεί, για να κοιμηθούν και όλα τα πλάσματα στη γη. Η Σελήνη, η γυναίκα του, φοβάται να πηγαίνει κοντά του, γιατί τη ζηλεύει, και γι’ αυτό έχουν διαφορετικό δρόμο στον ουρανό. Τα μαυράδια που διακρίνονται στην επιφάνεια της Σελήνης είναι, όπως ήδη αναφέρθηκε, από τα χτυπήματα του ήλιου ή κατά διαφορετική παράδοση από το αίμα του Άβελ που δολοφονήθηκε από τον αδελφό του Κάιν..

Η Σελήνη βοηθά τις μάγισσες, που την κατεβάζουν τη νύχτα και την αρμέγουν σαν αγελάδα και με το γάλα της φτιάχνουν μάγια δυνατά. Οι παραδόσεις που αναφέρονται στις μάγισσες, και κάποτε στους μάγους, και στην επίκληση των στοιχείων της φύσεως για την πρόκληση καλής ή κακής παρέμβασης, είναι ιδιαίτερα πολλές.1

«Όταν καμμιά μάγισσα θέλη να κάμη μεγάλα και τρανά μαγικά, ρωτά το φεγγάρι και το διατάζει ν’ αποκριθή. Και αν δεν αποκρίνεται, το κατεβάζει με τη βία η μάγισσα από τον ουρανό, το καβαλλικεύει, το ποδοπατά, το κλωτσά, και το τυραγνά με κάθε τρόπο, όσο που να το φέρη στο θέλημά της και να της μολογήση ότι γυρεύει αυτή να μάθη. Όταν η μάγισσα τυραννεί το φεγγάρι είναι κακοκαιρία και μουγκρίζει και το ακούν πολλοί. Της συμπαραστέκονται κι οι διαβόλοι. Και της ζητούν να βλάψουν τον κόσμο. Και αλλοίμονο σε όποιον βρεθή μπροστά αν τους δώση την άδεια η μάγισσα. Ύστερα απ’ αυτά, όταν καμιά φορά το προσκαλέση να κατεβή κατεβαίνει, γιατί δεν γίνεται αλλιώς, μα κατεβαίνει με τόσο θυμό που όπου κι αν πέση ανοίγει λάκκωμα άπατο, και ότι τύχη κοντά το κάνει βήσσαλο.  Άλλες φορές πάλι το κατεβάζει η μάγισσα με τη μαγική πίττα. Του φτιάνει την πίττα, κατεβαίνει το φεγγάρι να την φάγη, κι εκεί το τσακώνει. Γι αυτό καμιά φορά οι γριές, όταν δεν ιδούν να βγη το φεγγάρι στον ουρανό λεν. Του φιγγάρ’ ακόμη δεν ηβγήκι. Η μη καμιά μάγισσα του κατέβασι κάτου; στάχτη στου στόμα τ’» (Ν.Γ. Πολίτου, Παραδόσεις, τ. Α΄,σ. 58-59, αρ. 237: Το κατέβασμα του φεγγαριού).

Παπαδιαμάντης στο διήγημά του «Οι μάγισσες» περιγράφει με τον δικό του μοναδικό τρόπο τη διαδικασία του μαγικού κατεβάσματος του φεγγαριού.

«…Ἦσαν γυναῖκες· τρεῖς γυναῖκες γυμναί, ὁλόγυμνοι. Ὅμοιαι μὲ τὴν προμήτορα Εὔαν, καθ᾽ ὃν χρόνον δὲν εἶχον χρησιμοποιηθῆ ἀκόμη τὰ φύλλα τῆς συκῆς, καὶ δὲν εἶχον ραφῆ οἱ δερμάτινοι χιτῶνες. Εἰς τὴν σκιὰν τοῦ ἐρειπίου, ὑπὸ τὸν πέπλον τῆς νυκτός, τὸν περιαργυρούμενον καὶ διατμιζόμενον ἀπὸ τὸ φέγγος τῆς σελήνης.

Ἵσταντο ἐκεῖ, κ᾽ ἔκυπτεν ἡ μία κάτω εἰς τὸ ἔδαφος, σχεδὸν γονυκλινής, ἡ ἄλλη μισοσκυμμένη, ἡ τρίτη ὀρθία ἀκόμη. Εὑρίσκοντο ὡς εἰς μυστήριον ἐκεῖ. / Δὲν ἦσαν φαντάσματα. Ἦσαν ὁλόσωμοι. Δὲν ἦσαν γυμναὶ σαρκὸς καὶ ὀστέων, διαφανῆ «περιπνεύματα», ὅπως ἦσαν γυμναὶ ἐνδυμάτων. Τί ἤθελαν; / Τί ἐμελέτων, τί ἐπεκαλοῦντο ἆρα ἀπὸ τὴν ὠχρὰν Ἑκάτην, τὴν μητέρα των, τὴν πλέουσαν ὑψηλὰ εἰς τὸν αἰθέρα, αἱ τρεῖς αὗται ἄπεπλοι, ἀναμφίεστοι ἱέρειαι; Ποίας ἔλεγον ἐπῳδάς; / Ἱκέτευον τὴν †ὑπέρπλωον†, τὴν ὑπέρῳον ἀργυρᾶν Σελήνην, μὲ τὰς μαύρας κηλῖδας ἐπάνω της, μὲ τὸν Κάιν τὸν ἀδελφοκτόνον, πλακωμένον τὴν κεφαλὴν ἀπὸ πελώριον βράχον· τὴν ἱκέτευον καὶ τὴν ἐξελιπάρουν, αὐτήν, ἥτις τόσον ὑψηλὰ βαίνει καὶ τόσον χαμηλὰ βλέπει, νὰ εὐδοκήσῃ, νὰ κατέλθῃ χαμηλότερα, νὰ συγκαταβῇ εἰς τὴν ἀδυναμίαν των, ν᾽ ἀκούσῃ τὰς ἐπῳδάς των, νὰ ἐκπληρώσῃ τὰς εὐχάς των. / Ἡ μία ἁπλῶς ἐπεθύμει νὰ λύσῃ τὴν μαγείαν ποὺ τῆς εἶχαν κάμει. Εἰς τὸν γάμον της, τὴν ὥραν τῆς ἀλλαγῆς τῶν δακτυλίων, τῆς εἶχαν «ρίξει τὰ κορίτσια»*. Ἐγέννα διαρκῶς θήλεα. Πέντε τῆς εἶχαν γεννηθῆ ἕως τώρα, κι οἱ γριές, ποὺ γνωρίζουν ἀπ᾽ αὐτά, ἔλεγαν ὅτι ἐννέα ἔμελλε νὰ γεννήσῃ τὸ ὅλον. / Ἡ ἄλλη ἤθελε νὰ βλάψῃ μίαν ἐχθράν της, μίαν ποὺ ἐμελέτα κακὰ δι᾽ αὐτήν, καὶ τὴν ἀπειλοῦσε, μὲ τὰ μάγια, νὰ τὴν ἐξολοθρεύσῃ, αὐτὴν καὶ τὸν ἄνδρα της, καὶ τὰ παιδιά της. Ἀπεφάσισε κι αὐτὴ νὰ διδαχθῇ τὰς μαγικὰς τέχνας, ἀμυνομένη διὰ ν᾽ ἀποδώσῃ τὰ ἴσα. Ἡ μαγεία διὰ τῆς μαγείας λύεται. / Ἡ τρίτη, ὤ! δὲν ἤθελε νὰ εἴπῃ τί ἐπεθύμει. Ἴσως εἶχε μνηστῆρα, ἢ ἐραστήν, ὅστις δυνατὸν νὰ ἦτο καὶ μνηστήρ, πιθανὸν νὰ ἐγίνετο καὶ σύζυγος, πλὴν φεῦ! δὲν τὴν ἠγάπα πλέον· ἐκοίταζεν ἀλλοῦ, τοῦ εἶχαν χαλάσει τὰ μυαλὰ ἄλλαι γυναῖκες. Κι αὐτὴ ἐπροσπάθει νὰ κατασκευάσῃ φίλτρα ὑπὸ τὸ φέγγος τὸ μελιχρόν, τῇ βοηθείᾳ τῆς εὐμενοῦς Ἑκάτης, διὰ νὰ τοῦ γυρίσῃ τὰ μυαλὰ πρὸς τὸ μέρος της. «Αἰ δὲ μὴ φιλεῖ, ταχέως φιλάσει». Ψάλλε, γλυκεῖα Σαπφώ, παρηγόρει τὰς ὁμοφύλους σου. / Καὶ ἔκυπτον ὅλαι, κ᾽ ἐμελέτων, κ᾽ ἐψιθύριζον, κ᾽ ἔμελπον μὲ πραεῖαν φωνὴν τὰς ἐπικλήσεις καὶ τὰς ἐπῳδάς των, εἰς μυστηριώδη γλῶσσαν τὴν ὁποίαν οὐδεὶς ποιητὴς δύναται νὰ ἑρμηνεύσῃ καὶ οὐδεὶς μουσικὸς δύναται νὰ σημαδογραφήσῃ. / Ἵλεως, ἵλεως γενοῦ αὐταῖς, καλὴ Ἑκάτη! ἵλεως, τὴν νύκτα ταύτην, ἀλλ᾽ ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς Κρίσεως;» (Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Άπαντα, τ. 3, σ. 27, εκδ. Δόμος).

Οι φάσεις της σελήνης εξετάζονται ιδιαίτερα για την έναρξη εργασιών ή σημαντικών γεγονότων στη ζωή των ανθρώπων. Έτσι θεωρείται καλό να αναλαμβάνει κανείς κάποιο έργο, όταν η σελήνη γεμίζει, και μάλιστα αυτός που προοδεύει στις δουλειές του θεωρείται ότι γεννήθηκε με πανσέληνο. Το αντίθετο πιστεύεται για τη χάση της σελήνης (χασοφεγγιά). Τότε δεν φυτεύουν, γιατί το φυτό ξεραίνεται• δεν πλένουν, γιατί τα υφάσματα χαλάνε• δεν παστώνουν λαχανικά ή ψάρια, ούτε κόβουν ξύλα, γιατί σαπίζουν• δεν κλαδεύουν τα αμπέλια, γιατί αρρωσταίνουν κ.λπ.

Αντιθέτως, όσοι βλέπουν για πρώτη φορά τη νέα σελήνη προβαίνουν σε συμβολικές πράξεις υποδηλώνοντας την επίδρασή της πάνω τους. Για παράδειγμα χτυπούν τις παλάμες και πηδώντας τρεις φορές εύχονται να είναι πάντα υγιείς, όπως εκείνη τη στιγμή, ή ανακατεύουν τα χρήματα στο πορτοφόλι τους για να είναι πάντα γεμάτο. Κακό θεωρείται να δει κάποιος τη νέα σελήνη για πρώτη φορά καθιστός.

Η έκλειψη ηλίου και σελήνης προκαλεί δεισιδαίμονες φόβους σε όλους τους λαούς, καθώς θεωρείται ότι προμηνύει κακό, συνήθως πόλεμο και αιματοχυσία. Έτσι γίνονται προσπάθειες εκφοβισμού των δαιμονίων του κακού με προσευχές και παρακλήσεις, την δημιουργία θορύβων με μεταλλικά αντικείμενα κ.ά. Ο Ν. Γ. Πολίτης αναφέρει πληροφορία του Ludwig Ross, σύμφωνα με την οποία κατά την έκλειψη της σελήνης την νύκτα της 31 Μαϊου του 1844 στο Καστελλόριζο Έλληνες και Τούρκοι πυροβολούσαν για να αποσοβήσουν ή να φονεύσουν τα «δαιμόνια, στοιχειά, τσίνια», που θεωρούσαν ότι απειλούσαν τη σελήνη. Επίσης έκαναν παρακλήσεις στους ναούς, χτυπούσαν μεταλλικά αντικείμενα και γενικά προσπαθούσαν να ξεμπλέξουν το φεγγάρι, που πίστευαν ότι μπερδεύτηκε κάπου και δεν μπόρεσε να βγει στον ουρανό για το συνηθισμένο του ταξίδι.

Σ’ αυτόν τον αγώνα να ξεμπερδευτεί η σελήνη μπορεί να προκαλέσει μεγάλο κακό στους ανθρώπους, πόλεμο και αιματοχυσία, ιδιαίτερα στους χριστιανούς.

Οι κάτοικοι της αγροτικής, περιφέρειας, εκτεθειμένοι στις ποικίλες δυσκολίες απέναντι στη φύση και το περιβάλλον, προσπαθούσαν να συνομιλούν κυρίως με την  «κακιά ώρα», όπως έλεγαν, και τόσα άλλα τρομερά και συνάμα γοητευτικά μυθικά όντα, που κατοικούσαν στην πραγματικότητα του καθημερινού προσωπικού και κοινωνικού βίου τους. «…Η δαιμονολογία, η μαγεία, και η αίσθηση οικειότητας με υπερφυσικές δυνάμεις για τον αγροτικό κόσμο δεν είναι απλώς όψεις του βαθύτερου εαυτού του, με στοιχεία αναγνωρισμένα του κόσμου του, αφού η κουλτούρα του, όχι μόνον αποδέχεται το ανορθολογικό, αλλά και παρέχει μια κατάλληλη δομή γι’ αυτό… Κάτω από αυτές τις συνθήκες η λογική θα λέγαμε ότι είναι πολυτέλεια. Οι άνθρωποι που ζουν στην αναπόδραστη δυσχέρεια δύσκολα μπορούν να την αντέξουν, όταν έρχονται εκείνες οι τρομερές προκλήσεις της φρικτής αρρώστιας, της κοινωνικής διαταραχής ή της αποστέρησης της ζωής». (Richard & Eva Blum στο κλασικό βιβλίο τους Η κακιά ώρα. Μαγεία, Τελετουργίες και Προλήψεις της Ελληνικής Υπαίθρου).

Η προχριστιανική, παραδοσιακή πίστη είναι λοιπόν ζωντανή, ακόμα και μέσα στη χριστιανική λατρεία και παράδοση, υπό όρους και με τον τρόπο της. Παρ’ όλ’ αυτά, αν και οι νεότεροι κυρίως ή οι νεωτεριστές συνηθίζουν να λένε πως οι άνθρωποι δεν πιστεύουν πια σε αυτές τις δοξασίες ή συνήθειες, στην πραγματικότητα δεν υπάρχει συνήθεια ή δοξασία που να αποδίδεται σε προηγούμενες γενιές και να μην επικυρώνεται από κάποιους από τους νεότερους ως δική τους.  Για παράδειγμα, όλοι σχεδόν πιστεύουν ότι τους έχει αγγίξει το κακό μάτι, φορούν αντιβασκάνια, πολλοί ίσως φέρουν στο σώμα τους τα σημάδια από τις μαγικές πρακτικές της μαμής ή της σοφής γιαγιάς γιάτρισσας. Όλοι έχουν ακούσει για ξόρκια και αποτρεπτικές του κακού επωδές.

Οι κοινωνικές αλλαγές και η τεχνολογία, παρά τα ομολογουμένως θαυμαστά έργα, που γέννησε ο νους του ανθρώπου,  δεν κατάφεραν βεβαίως ν’ απαλείψουν την ανορθολογικότητα, την αρρώστια, τον πόνο, το θάνατο, τη βία, τις κρίσεις. Ο άνθρωπος, λοιπόν, από την εμφάνισή του πάνω στη γη, αντιμέτωπος με τη φύση και τις ασθένειες που επιβουλεύονταν την ύπαρξή του, στην προσπάθειά του να νικήσει επιστράτευσε δυνάμεις φυσικές και υπερφυσικές με διάφορα κάθε φορά όπλα και ανάλογα αποτελέσματα.  Χθες η πανούκλα, η οστρακιά, η ευλογιά, η ελονοσία, σήμερα ο αγώνας  για τον καρκίνο και το έιτζ, τη γρίπη για κάποια αρρώστια, που δεν την γνωρίζουμε ακόμη… Τώρα και η κρίση με τα παρεπόμενά της. Όπλα η επιστήμη, η λογική και στην απελπισία του η μαγεία.. Ο άνθρωπος όλων των εποχών και οποιασδήποτε φυλής στάθηκε με δέος και έκσταση μπροστά στο φαινόμενο του έναστρου ουρανού και προσπάθησε να εξηγήσει, με όσες δυνάμεις διέθετε, το μυστήριο των αστρικών κινήσεων σε σχέση με τη γη, που θεώρησε ακίνητη (γεωκεντρικό-ανθρωποκεντρικό σύστημα). Πέρασαν αιώνες μέχρι να ξεπεραστεί η εικόνα του ουρανού ως ενός θόλου πάνω στον οποίο είναι καρφωμένα τα  άστρα, ενώ το φεγγάρι και ο ήλιος κινούνται γύρω από τη γη, την οποία κάποιο θεϊκό χέρι την έχει στερεώσει καλά πάνω στο νερό. «Ο στερεώσας την γην επί των υδάτων», είναι Εκείνος που δίνει κίνηση και στα ουράνια σώματα. Ανεξάρτητα από θρησκευτικές θεωρίες τα ουράνια φαινόμενα και σώματα, συχνά προσωποποιημένα (Διόσκουροι, Αυγερινός, Πούλια, Άρκτος κ.λπ.) επηρεάζουν τη ζωή των ανθρώπων.

Για το φεγγάρι, τη Σελήνη, τώρα πια ξέρουμε πολλά από τα μυστικά του. Ξέρουμε, κι ας μην μπορούμε να δούμε με γυμνό μάτι ότι υπάρχει καρφωμένη πάνω στο σώμα του η ρωσική και η αμερικανική σημαία. Δεν είναι τα σημάδια που φαίνονται πάνω στο γεμάτο φεγγάρι οι μελανιές από τον ζηλότυπο ήλιο, ούτε το αίμα του Άβελ. Περιορίζεται ολοένα η φαντασία μας μπροστά στα επενδυτικά σχέδια του ανθρώπου. Μπορεί κάποτε να ταξιδεύουν προς τα εκεί οι άνθρωποι. Ως τότε εμείς θα βλέπουμε τη Σελήνη με ρομαντισμό, επιφύλαξη, μελαγχολία και καμιά φορά φόβο.
Άραγε, «θα επιζήσει το φεγγάρι της Σαπφούς, από το φεγγάρι του Αρμστρονγκ», όπως γράφει ο Οδυσσέας Ελύτης στον Μικρό Ναυτίλο;

* Η Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη είναι τ. διευθύντρια του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή