Ο ουρανός ήταν ένα θαύμα – γαλανός και στιλπνός. Η θάλασσα έλαμπε – γαλάζια και διαυγής· άστραφτε σαν πολύτιμο πετράδι που εκτεινόταν σε όλες τις πλευρές κι έφτανε μέχρι τα πέρατα του ορίζοντα, σαν να ’ταν ολόκληρη η γήινη σφαίρα ένα γαλάζιο ζαφείρι σε μορφή πλανήτη. Και στη γυαλάδα των γαλήνιων νερών, η Ιουδαία γλιστρούσε αργά, τυλιγμένη σε μια νωθρή και μιαρή άχνα, σ’ ένα χαύνο σύννεφο που το παράσερνε αργά τ’ αεράκι, ένα κακό σύννεφο, που αμαύρωνε το θαύμβος της θάλασσας και τ’ ουρανού».
Η πρόζα του Τζόζεφ Κόνραντ –ενός Πολωνού που έγραψε στα αγγλικά– είναι απαράμιλλη. Δικαίως διαμαρτυρόταν όταν τον χαρακτήριζαν –λόγω πρότερου βίου αλλά και θεματολογίας– «θαλασσινό συγγραφέα». Ηταν πολλά περισσότερα από αυτό. Και μάλλον το αποδεικνύει το παραπάνω απόσπασμα, κι ας μυρίζει θάλασσα, ωκεανό.
Το εκπληκτικό όμως με την πρόζα αυτή είναι το γύρισμα στα ελληνικά: παραπάνω, ο αναγνώστης διαβάζει τον Κόνραντ που έχει γυρίσει στα ελληνικά ο Αρης Μπερλής. Είναι εκατό τοις εκατό Κόνραντ την ίδια στιγμή που είναι και Μπερλής. Πώς γίνεται αυτό; Να μην προδίδεις τον συγγραφέα που μεταφράζεις κι όμως να τον κάνεις δικό σου; Ο Μπερλής, που μας άφησε προ ημερών στα 74 του, το κατάφερνε.
Απ’ όλα τα μεγαθήρια που έχει φέρει στη γλώσσα μας ο Αρης Μπερλής, ο κύριος Γκρι επέμενε να τον αποχαιρετίσουμε με ένα «παιδί του», που εν πρώτοις μοιάζει πιο ταπεινό σε σχέση με τα άλλα του. Είναι μεν Κόνραντ, αλλά είναι ένα (ταπεινό;) εκτενές διήγημα ή σύντομη νουβέλα, ανάλογα με το πώς το βλέπει κάποιος. Πρόκειται για τα «Νιάτα», μια ιστορία ναυαγίου, που ο Μπερλής μετέφρασε (υπογράφοντας και το επίμετρο) για τις εκδόσεις Αγρα το 1998.
Μικρό έργο τα «Νιάτα»; Στην έκτασή του μόνον. Κι όσο για τη μετάφραση του Μπερλή; Ενας ακόμη άθλος. «Τα Νιάτα βασίζονται σχεδόν εξ ολοκλήρου σε πραγματική ιστορία, εμπειρία του συγγραφέως», μας εξηγεί στο επίμετρο. Η «Παλαιστίνη» (στο διήγημα μετονομάζεται σε «Ιουδαία»), με την οποία μπάρκαρε ως δεύτερος αξιωματικός ο 24χρονος Κόνραντ στις 19 Σεπτεμβρίου του 1881, πήρε φωτιά στις 11 Μαρτίου του 1882 ανοιχτά της Σουμάτρας και τελικώς βυθίστηκε. Ο Κόνραντ –ως Μάρλοου– αφηγείται τα πράγματα ως έγιναν, ένα «κατόρθωμα της μνήμης, καταγραφή μιας εμπειρίας».
Κι ωστόσο, αυτό που μένει δεν είναι η συμβαντολογική –όσο και ανάγλυφη– καταγραφή μιας περιπέτειας αλλά αυτό που ο Μπερλής λέει όμορφα «το αντιθετικό ζεύγος (ατέρμων χρόνος – άλκιμα νιάτα)». «Τα νιάτα», γράφει ο Μπερλής, «είναι φλογερά, συναρπαστικά και στιγμιαία».
Ως το τέλος, ο Αρης Μπερλής, ως «σεσημασμένος μεταφραστής» (εύστοχος χαρακτηρισμός της Αθηνάς Δημητριάδου), ως οξυδερκής δοκιμιογράφος και, κυρίως, ως φλογερός αναγνώστης, παρέμεινε εντός της επικράτειας μιας νιότης εσωτερικής, άσβηστης. «Και καθόμουν κατάκοπος», γράφει ο Κόνραντ διά χειρός Μπερλή, «αλλά μ’ ένα αίσθημα θριάμβου σαν κατακτητής, άυπνος και μαγεμένος μπροστά σ’ ένα βαθύ, ένα μοιραίο αίνιγμα».