Θαμώνες στο εντευκτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών –στο λεγόμενο Κτίριο «Κωστή Παλαμά» επί της οδού Ακαδημίας– απολαμβάνουν το γεύμα τους αμέριμνοι, υπό το βλέμμα ενός πρύτανη διά χειρών Γεωργίου Ιακωβίδη και Νικηφόρου Λύτρα. Ευτυχείς πτυχιούχοι και οι γονείς τους κοιτούν αισιόδοξα το μέλλον τους με το πτυχίο ανά χείρας, υπό το βλέμμα του Οθωνα στη ζωφόρο των Προπυλαίων, που φιλοτέχνησε ο Aυστριακός ζωγράφος Καρλ Ραλ.
Το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ) διαθέτει σημαντική συλλογή έργων τέχνης από διάσημους καλλιτέχνες, η οποία συγκροτήθηκε από την αρχή της δημιουργίας του το 1837. Τα περισσότερα έργα είναι προσωπογραφίες πρυτάνεων και σημαντικών καθηγητών, και προσφέρουν στους σύγχρονους ζωγράφους και φιλότεχνους ένα πεδίο μελέτης των τεχνοτροπιών που χρησιμοποιήθηκαν από τα μέσα του 19ου αιώνα. Βεβαίως, δεν λείπουν τα γλυπτά, ενώ στις συλλογές του ΕΚΠΑ περιλαμβάνεται το μοναδικό έργο που πραγματοποίησε ο Νικόλαος Γύζης σε ύφασμα.
Η παράδοση
Ειδικότερα, η συλλογή έργων τέχνης του ΕΚΠΑ σηματοδότησε σταδιακά την πορεία του. Σύμφωνα με τον προϊστάμενο του Μουσείου Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Βαγγέλη Παπούλια, το ίδρυμα ακολουθώντας την παράδοση ξένων ΑΕΙ, όσον αφορά την απεικόνιση των αποθανόντων καθηγητών, ήδη από το 1851 ανέθεσε στον Διονύσιο Τσόκο την προσωπογραφία του καθηγητή της Ιατρικής Δημητρίου Μαυροκορδάτου (1811-1839). Εκτοτε η συλλογή εμπλουτίζεται συνήθως με απευθείας αναθέσεις. Σήμερα αριθμεί 347 πίνακες 90 καλλιτεχνών. Μεταξύ των καλλιτεχνών της συλλογής περιλαμβάνονται, ενδεικτικά, οι καθηγητές της Σχολής Καλών Τεχνών Γεώργιος Ιακωβίδης (1853-1932) και Νικηφόρος Λύτρας (1832-1904), καθώς και σημαντικοί καλλιτέχνες όπως ο Περικλής Βυζάντιος (1893-1972) (έχει φιλοτεχνήσει το πορτρέτο του Χρήστου Τσούντα), η Αγλαΐα Παπά (1904-1984), (πορτρέτο Αλέξανδρου Σβώλου) κ.ά.
Ο Γεώργιος Ιακωβίδης συνεργάστηκε με τον Νικόλαο Γύζη (1842-1901) για να φιλοτεχνήσουν το λάβαρο του Πανεπιστημίου Αθηνών, που εκτίθεται στο Μουσείο Ιστορίας του ΕΚΠΑ, στην Πλάκα. Το λάβαρο ήταν επίσημη παραγγελία της Συγκλήτου για τον εορτασμό των πενήντα χρόνων του ιδρύματος (1837-1887).
Το θέμα του λαβάρου είναι πολύ σαφές και λεπτομερές όσον αφορά την αναπαράσταση της θεάς Αθηνάς και της κουκουβάγιας στο πάνω μέρος του. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Σύγκλητος έστειλε την ίδια επιστολή και στους δύο καλλιτέχνες, οι οποίοι ζούσαν και εργάζονταν στο Μόναχο εκείνη την περίοδο: στον καταξιωμένο Νικόλαο Γύζη, ο οποίος φιλοτέχνησε την Αθηνά, σύμφωνα με τα πρότυπα της αρχαϊκής περιόδου, και στον αρκετά νεότερό του Γεώργιο Ιακωβίδη, ο οποίος φιλοτέχνησε την κουκουβάγια. Το σύνολο του λαβάρου έγινε με την επίβλεψη του Νικόλαου Γύζη και είναι το μοναδικό έργο που πραγματοποίησε ο καλλιτέχνης σε ύφασμα, υιοθετώντας ταυτόχρονα το πνεύμα των αρχών του Jugendstil, του πρωτοποριακού κινήματος τέχνης της εποχής του στο Μόναχο.
Ο σπάνιος άτλαντας ανατομίας και η τοιχογραφία στα Προπύλαια
Σπάνιο καλλιτεχνικό επίτευγμα στην ιστορία της χαρακτικής θεωρείται ο πολυτελής και ανατομικά άρτιος άτλαντας «Anatomiae Universae Icons» του Ιταλού ανατόμου Πάολο Μασκάνι (1725-1815), που εκτίθεται στο Μουσείο Ιστορίας του ΕΚΠΑ. Ο συγκεκριμένος άτλαντας απέσπασε το 1784 το ειδικό βραβείο της Γαλλικής Ακαδημίας Επιστημών για την καλύτερη ανατομική πραγματεία του λεμφικού συστήματος. H συγκεκριμένη έκδοση αποτελεί προσωπικό δώρο του βασιλιά Οθωνα προς το νεοσύστατο πανεπιστήμιο και, εκτός της επιστημονικής συνεισφοράς της στην ιστορία της ιατρικής, εκθειάζεται για την ακρίβεια της εκτέλεσης των απεικονιζόμενων μερών της ανθρώπινης ανατομίας που αφορούν τη λειτουργία του λεμφικού συστήματος.
Ενα ιδιαίτερο έργο τέχνης αποτελεί η τοιχογραφία της ζωφόρου των Προπυλαίων του Πανεπιστημίου, η οποία χαρακτηρίζεται από τη μνημειακή της διάσταση. Η τοιχογραφία αποτελείται από πέντε παραστάσεις συνολικού μήκους 45,5 μέτρων και ύψους 2,5 μέτρων. Κεντρικό της θέμα είναι ο βασιλιάς Οθωνας (1815-1867), περιστοιχισμένος από τις Τέχνες και τις Επιστήμες, οι οποίες, σύμφωνα με τα πρότυπα της Αναγέννησης, προσωποποιούνται σε γυναικείες μορφές. Αριστερά και δεξιά απεικονίζεται η εξιστόρηση του αρχαίου κόσμου ξεκινώντας από τον Προμηθέα και καταλήγοντας στον Απόστολο Παύλο, ο οποίος συμβολίζει τη μετάβαση στον Χριστιανισμό.
Το έργο σχεδιάστηκε από τον Βιεννέζο ζωγράφο Καρλ Ραλ (1812-1865) το 1861, αλλά η εκτέλεσή του ανατέθηκε, μετά την έξωση του Οθωνα το 1862, το 1888 στον Εντουαρντ Λεμπιέντσκι (1862-1915). Πρόκειται για μια υμνολογία ουσιαστικά στον Οθωνα, ο οποίος παρουσιάζεται ως συνεχιστής και κληρονόμος της μυθολογικής και ιστορικής παράδοσης της Ελλάδας. «Στο πλαίσιο των κλασικιστικών και ιδεαλιστικών τάσεων τον 19ου αιώνα η ζωφόρος του Πανεπιστημίου Αθηνών μάς προσφέρει την εικόνα της ευρωπαϊκής διανόησης για την ελληνική αρχαιότητα και τον ρόλο της στη διαμόρφωση του μέλλοντος της σύγχρονης Ελλάδας. Οι παραστάσεις της ζωφόρου πέρα από τον αισθητικό τους χαρακτήρα, τα αλληγορικά, συμβολικά και μυθολογικά στοιχεία αποκτούν και μια διδακτική διάσταση», αναφέρει ο κ. Παπούλιας.
Τα αγάλματα
Τον χώρο μπροστά από την είσοδο των Προπυλαίων κοσμούν αγάλματα που αναπαριστούν σημαντικές μορφές της ελληνικής ιστορίας: του Ιωάννη Καποδίστρια και του Αδαμάντιου Κοραή. Φιλοτεχνήθηκαν το 1928 από τον Γ. Μπονάνο και το 1875 από τον Γ. Βρούτο αντίστοιχα. Επίσης, δύο μεγάλες μορφές της ελληνικής ιστορίας δεσπόζουν επιβλητικές. O ανδριάντας του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, δεξιά της εισόδου του Πανεπιστημίου, έργο του γλύπτη Γ. Φυτάλη, και ο ανδριάντας του Ρήγα Φεραίου, αριστερά της εισόδου, έργο του γλύπτη Ι. Κόσσου. Επίσης υπάρχει το μνημείο του Γλάδστωνος, από τον γλύπτη Γ. Βιτάλη, που στήθηκε το 1885, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τον μεγάλο φιλέλληνα πρωθυπουργό της Αγγλίας, για την υποστήριξή του ότι τα Επτάνησα πρέπει να αποδοθούν στην Ελλάδα.