Η σημαντικότερη θεσμική κατάκτηση στην ανθρώπινη ιστορία είναι το κράτος δικαίου. Οι Αγγλοσάξονες το ονομάζουν rule of law, δηλαδή κυριαρχία του νόμου. Ο καλύτερος ορισμός του κράτους δικαίου βασίζεται σε σκέψεις του Αριστοτέλη στα Πολιτικά. «Είναι το κράτος που κυβερνούν οι νόμοι και όχι οι άνθρωποι». Τι να σημαίνει αυτό άραγε; Μας το εξηγεί γλαφυρά ο άνθρωπος που θεμελίωσε θεσμικά το πρώτο κράτος δικαίου, ο Τζέιμς Μάντισον:
«Εάν άγγελοι κυβερνούσαν τους ανθρώπους, δεν θα μας ήταν απαραίτητοι ούτε οι εσωτερικοί ούτε οι εξωτερικοί έλεγχοι στην κυβέρνηση. Oταν διαμορφώνεις, όμως, έναν τύπο διακυβέρνησης όπου άνθρωποι θα διοικούν άλλους ανθρώπους, η μεγάλη δυσκολία έγκειται στο εξής: θα πρέπει πρώτα να δώσεις τη δύναμη στην κυβέρνηση να ελέγχει αυτούς που κυβερνά και έπειτα να την υποχρεώσεις να ελέγχει τον εαυτό της».
Για να το πετύχεις χρειάζεσαι νόμους που θα περιορίζουν αυτούς που κυβερνούν, ακόμα και την πλειοψηφία όταν αυθαιρετεί. Ο Μάντισον ήταν ένας σημαντικός πολιτικός φιλόσοφος που εκλήθη να γράψει το πρώτο σύνταγμα στην Ιστορία, εκείνο των ΗΠΑ (1788-9). Δεν χαρακτηρίστηκε τυχαία «O πατέρας του συντάγματος», ούτε αποτελεί υπερβολή ο χαρακτηρισμός του αμερικανικού πολιτεύματος ως «Μαντισονιανή Δημοκρατία». Αλλά η σημαντικότερη συμβολή του είναι ότι κατόρθωσε να περιορίσει την κρατική εξουσία εισάγοντας μηχανισμούς που την ελέγχουν και να τη διασπάσει δημιουργώντας μηχανισμούς ισορροπίας. Oλα αυτά, δηλαδή, που σήμερα ονομάζουμε θεσμικά αντίβαρα.
Για να καταλάβετε πόσο καλή δουλειά έκανε, αρκεί να εξετάσετε περιόδους όπου τα θεσμικά αντίβαρα δοκιμάστηκαν, όπως επί μακαρθισμού, επί Νίξον και ακόμα περισσότερο τώρα, με την προεδρία Τραμπ. Το σύνθετο θεσμικό δίχτυ ασφαλείας που έφτιαξε ο Μάντισον εμποδίζει, 230 χρόνια αργότερα, τον Τραμπ να χρησιμοποιήσει την προεδρία με τον τρόπο που επιθυμεί. Eνας απλός δικαστής μπορεί να καταργήσει έναν αντισυνταγματικό νόμο, ο πρόεδρος δυσκολεύεται να διορίσει ανθρώπους του σε κυβερνητικές θέσεις κι ένας ειδικός ανακριτής (διορισμένος από το υπουργείο Δικαιοσύνης!) τον ελέγχει, ερευνώντας τις σχέσεις του με τους Ρώσους. Αλλά ο μεγαλύτερος αντίπαλος του Τραμπ είναι ο Τύπος, που ο Μάντισον φρόντισε να παραμείνει σχεδόν ανεξέλεγκτος. Οι λόγοι για τους οποίους αυτό είναι το μεγαλύτερο θεσμικό τους κατόρθωμα αναδεικνύονται από την πρόσφατη ταινία του Στίβεν Σπίλμπεργκ, «The Post: Απαγορευμένα μυστικά». Και σ’ αυτήν την ταινία, όπως και στην παλαιότερη «Oλοι οι άνθρωποι του προέδρου», με θέμα το Γουότεργκεϊτ, ο αφανής ήρωας είναι ο Μάντισον.
Τι συμβαίνει όμως όταν το κράτος δικαίου υπολειτουργεί; Oταν οι εξουσίες δεν είναι σαφώς διαχωρισμένες; Oταν η κυβέρνηση είναι παντοδύναμη γιατί ελέγχει πλήρως τη νομοθετική και εκτελεστική εξουσία και σε ένα βαθμό και τη δικαστική; Oταν χρησιμοποιεί τη δύναμή της παραβιάζοντας κανόνες δικαίου, πολιτικής ηθικής και δεοντολογίας; Oταν τα ελάχιστα θεσμικά αντίβαρα αδυνατούν να την περιορίσουν;
Ο τρόπος χειρισμού της υπόθεσης Novartis μας έδειξε πόσο πρωτοφανής είναι η απαξίωση των θεσμών. Οι πολιτικές σκοπιμότητες έχουν λερώσει και διαστρεβλώσει τα πάντα. Το μακροπρόθεσμο πλήγμα για τη δημοκρατία θα είναι εξαιρετικά βαρύ. Αλλά αυτό είναι το κόστος του λαϊκισμού. Ο βασικός του στόχος είναι πάντα οι θεσμοί. Διότι μόνο αυτοί μπορούν να τον εμποδίσουν να μετατρέψει τη δημοκρατία σε αρένα.
* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο τίτλος είναι δανεισμένος από τον «Θούριο» του Ρήγα Φεραίου.