Την προηγούμενη εβδομάδα, οι αμερικανικές αρχές έδωσαν στη δημοσιότητα ένα κατηγορητήριο στο οποίο περιγράφεται ενδελεχώς η μέθοδος με την οποία η Ρωσία επιχείρησε να επηρεάσει την ψήφο των Αμερικανών στις τελευταίες προεδρικές εκλογές. Τα στοιχεία που εμπεριέχει εγείρουν ένα καίριο ερώτημα: πόσο ανθεκτικές είναι οι δημοκρατίες στο δηλητήριο που διοχετεύεται από τις νέες τεχνολογίες επικοινωνίας, ιδίως όταν αυτές λειτουργούν ως δούρειος ίππος ξένων δυνάμεων;
Το κατηγορητήριο τεκμηριώνει μία τουλάχιστον από τις μεθόδους με τις οποίες η Ρωσία παρεμβαίνει στην πολιτική ζωή των ΗΠΑ, η οποία βασίζεται σε τρία συστατικά. Το πρώτο είναι η κατασκευή δεκάδων ιστοσελίδων που εμφανίζονται να εκπροσωπούν ανύπαρκτες αλλά αληθοφανείς αμερικανικές οργανώσεις. Οι ιστοσελίδες αυτές, που έχουν κυρίως (αλλά όχι πάντοτε) έναν έντονο «δεξιό» προσανατολισμό, αναρτούν συνεχώς ψευδείς, εμπρηστικές ειδήσεις κατασκευασμένες με τρόπο που να προκαλούν και να πολώνουν. Οι ειδήσεις αυτές στρέφονται συστηματικά εναντίον του «κατεστημένου» και κατά την προεκλογική εκστρατεία άφηναν στο απυρόβλητο τον Τραμπ.
Το δεύτερο συστατικό είναι η διάχυση των ψευδών αυτών ειδήσεων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κυρίως το Facebook, από έναν πολυάριθμο στρατό έμμισθων «τρολ» παράλληλα με αμέτρητα «μποτς», αυτοματοποιημένους δηλαδή λογαριασμούς που αναπαράγουν τις «ειδήσεις» αυτές για να δημιουργήσουν την ψευδαίσθηση μιας ευρύτατης απήχησης.
Το τρίτο, τέλος, συστατικό είναι τα χιλιάδες σχόλια των «τρολ», που πολλαπλασιάζουν ακόμη περισσότερο τον θόρυβο και παράγουν συνεχείς καβγάδες, δημιουργώντας έτσι την αίσθηση πως η κοινή γνώμη φλέγεται. Η αίσθηση που προκύπτει (και περνάει στα ΜΜΕ) είναι πως η κατάσταση είναι εκρηκτική.
Η επιχείρηση όμως των Ρώσων δεν φαίνεται να συνέβαλε στην εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ. Τη διαπίστωση αυτή ενισχύει η πιο εμπεριστατωμένη πρόσφατη μελέτη πάνω στο θέμα από ομάδα πολιτικών επιστημόνων (Andrew Guest και συνεργάτες), που δείχνει πως, ενώ στο διάστημα 7 Οκτωβρίου – 14 Νοεμβρίου 2016 ένας στους τέσσερις Αμερικανούς επισκέφθηκε κάποια από τις ιστοσελίδες που πλάσαραν ψεύτικες ειδήσεις, μόνο μια μικρή ομάδα (γύρω στο 10%), που είχε ήδη τοποθετηθεί αποφασιστικά υπέρ του Τραμπ, επισκεπτόταν τις ιστοσελίδες αυτές τακτικά: έξι από τις δέκα επισκέψεις προέρχονταν από τη μικρή αυτή ομάδα. Με άλλα λόγια, αυτό που φαίνεται πως κατάφεραν οι Ρώσοι ήταν να ενισχύσουν τον φανατισμό και την πώρωση μιας μικρής μειοψηφίας, δημιουργώντας παράλληλα μια ψευδή εικόνα γενικευμένου χάους και επαπειλούμενης έκρηξης. Η εξέλιξη αυτή υπήρξε αναμφίβολα αρνητική, αλλά δεν τεκμηριώνει την άποψη πως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν από μόνα τους κερκόπορτα της δημοκρατίας. Το πραγματικό πρόβλημα είναι η πόλωση.
Η πόλωση μεταξύ Δημοκρατικών και Ρεπουμπλικανών είναι σχετικά πρόσφατη. Οπως δείχνουν οι σχετικές έρευνες, άρχισε να αυξάνεται σταδιακά τη δεκαετία του 1980, γεγονός που μάλλον συνδέεται με την εμφάνιση της καλωδιακής τηλεόρασης, η οποία για να καλύψει το εικοσιτετράωρο πρόγραμμα της χρησιμοποιούσε υπερβολικούς τόνους. Παράλληλα, πολλαπλασιάστηκε η χρήση της λεγόμενης αρνητικής διαφήμισης από τα κόμματα (ένας από τους πρώτους που υπέστησαν τις συνέπειές της ήταν ο Ελληνοαμερικανός προεδρικός υποψήφιος Μάικλ Δουκάκης το 1988), ενώ ο αυξανόμενος ρόλος μιας έντονα ταυτοτικής και «πολιτισμικής» θεματολογίας ολοκλήρωσε το πρόβλημα.
Για εμάς, η πόλωση δεν είναι κάτι καινούργιο ή αξιοπερίεργο. Οπως θα θυμούνται οι παλαιότεροι (και όπως δείχνουν και οι σχετικές έρευνες), η μεθοδευμένη πόλωση κορυφώθηκε τη δεκαετία του 1980. Αν κάτι την εξέφρασε στην πιο αυθεντική της εκδοχή, αυτό ήταν η εφημερίδα «Αυριανή». Αργότερα το φαινόμενο υποχώρησε, για να επανέλθει όμως δριμύτερο την περίοδο της κρίσης με αιχμή τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και να κορυφωθεί με τις πρακτικές της κυβέρνησης, που αναμφίβολα συνιστούν μια πλήρη αναβίωση του αυριανισμού. Πολύ περισσότερο από τις νέες τεχνολογίες και τις ξένες παρεμβάσεις, η τεχνητή αυτή πόλωση αποτελεί έναν μεγάλο κίνδυνο για τη δημοκρατία μας.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.