Οταν υπάρχει ένα μεγάλο πρόβλημα, πρέπει πάντα να φταίει κάποιος μεγάλος; Κι αν αυτόν τον εξουδετερώσουμε, τότε θα λύσουμε εύκολα το πρόβλημα; Για πολλούς πολίτες, οι απαντήσεις είναι ναι και στα δύο. Οταν χρεοκοπούν τα ταμεία υγείας, φταίει κάποιος υπουργός που όρισε εξωφρενικές τιμές στα φάρμακα επειδή χρηματίστηκε από μια πολυεθνική. Ή κάποιος άλλος που «κούρεψε» τα ομόλογα, που ήταν η περιουσία των Ταμείων, για να εξυπηρετήσει τη Μέρκελ. Αν είχαμε υπουργούς «από άλλο υλικό», ο ΕΟΠΥΥ θα ήταν υγιής, και μαζί του κι εμείς.
Στην πραγματικότητα, όμως, τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα συνήθως τα δημιουργούν πάρα πολλοί άνθρωποι με ποικίλα συμφέροντα, που συνδυάζονται και αλληλεπιδρούν σε λάθος κατεύθυνση. Οσοι μελέτησαν το πρόβλημα ξέρουν, π.χ., ότι η υψηλή φαρμακευτική δαπάνη στην Ελλάδα αναγόταν περισσότερο στην ποσότητα των φαρμάκων που αγοράζαμε και όχι τόσο στις τιμές. Οτι η Ελλάδα έχει διπλάσιους γιατρούς και τετραπλάσιους φαρμακοποιούς από ό,τι οι χώρες με καλά και βιώσιμα συστήματα υγείας. Οτι οι γιατροί, για να ζήσουν αξιοπρεπώς, χρειαζόταν να γράφουν αθροιστικά περισσότερες συνταγές και εξετάσεις από τους συναδέλφους τους σε άλλες χώρες. Οτι οι γιατροί είναι πολλοί, επειδή οι υπουργοί Παιδείας θεωρούσαν φιλολαϊκό να έχουμε επτά ιατρικές σχολές και πάνω από χίλιους εισακτέους κάθε χρόνο.
Ο μεγάλος αριθμός των φαρμακείων επίσης ενίσχυε τη σπατάλη στα φάρμακα. Αλλά η φαρμακοποιός της γειτονιάς είναι δικός μας άνθρωπος, συμπαθής και χρήσιμη, και κανένας δεν θέλει να κλείσει το φαρμακείο της. Γι’ αυτό στον δημόσιο λόγο κανένας πολιτικός δεν αγγίζει τέτοια ζητήματα. Το σύστημα υγείας γίνεται πρωτοσέλιδο μόνο όταν συνδέεται με υψηλή διαφθορά και με μεγάλες εταιρείες, όταν δηλαδή μπορούμε να εντοπίσουμε κάποιον ένοχο που κινεί τα νήματα, και που είναι μακριά από τους γνωστούς και τους όμοιους του μέσου ψηφοφόρου. Το πρόβλημα υπάρχει μόνο όταν υπάρχει εχθρός.
Χωρίς κατάλληλο εχθρό, αποδεχόμαστε σιωπηρά μεγάλες σπατάλες και κατάφωρες αδικίες. Τα παιδιά δεν μαθαίνουν αγγλικά στο δημόσιο σχολείο. Οι γονείς ξέρουν ότι τα αγγλικά είναι μεγάλο εφόδιο στη ζωή και έτσι πληρώνουν φροντιστήρια, με αιματηρές θυσίες, ενώ παράλληλα πληρώνουν και φόρους για διδασκαλία της γλώσσας στο σχολείο. Δεν θα ήταν πολύ δύσκολο να διορθωθεί η κατάσταση εάν κάποιος πολιτικός έπειθε τους ψηφοφόρους πως αξίζει να στηρίξουν μερικές απλές μεταρρυθμίσεις. Δυστυχώς, οι τεχνικές αλλαγές στον τρόπο διδασκαλίας και αξιολόγησης δεν αποφέρουν άμεσο εκλογικό όφελος, και μπροστά στις ποικίλες αντιστάσεις οι πολιτικοί κάνουν πίσω.
Μερικοί ψυχολόγοι θεωρούν πως ο νους του ανθρώπου έχει εξελιχθεί για να υποθέτει υπαιτίους ακόμη κι αν δεν υπάρχουν. Ισως αυτό εξηγεί γιατί το κυνήγι των ενόχων είναι τόσο αποτελεσματικό εργαλείο στην πολιτική, ενώ οι μεταρρυθμίσεις που δεν έχουν το χρώμα της κάθαρσης δεν συγκινούν. Ισως εξηγεί γιατί έχει μειωθεί παντού η απήχηση των κεντροαριστερών και κεντροδεξιών κομμάτων, που με τις εναλλαγές στην κυβέρνηση επί δεκαετίες έμαθαν να εστιάζουν σε διαχείριση πρακτικών ζητημάτων και ξέχασαν πόσο αποδοτικό είναι να εντοπίζεις ή και να κατασκευάζεις ένοχους.
Οταν σπούδαζα, σε ένα μάθημα για τα πολιτικά κινήματα της Αφρικής, ο καθηγητής διηγήθηκε ένα επεισόδιο από τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα στη Μοζαμβίκη. Πέθανε σε εργατικό ατύχημα ένας μηχανοδηγός στον σιδηρόδρομο της μεγάλης πορτογαλικής εταιρείας που εκμεταλλευόταν τα τοπικά ορυχεία. Οι αντάρτες της περιοχής, για να ξεσηκώσουν το χωριό, είπαν πως είδαν τον διευθυντή της εταιρείας να χτυπάει με βαριοπούλα τον οδηγό στο κεφάλι. Θεωρούσαν πως η περίπλοκη αιτιότητα ενός εργατικού ατυχήματος δεν θα έδειχνε ξεκάθαρα τον ηθικό αυτουργό, γι’ αυτό και απλοποίησαν την ιστορία. Η επανάσταση νίκησε το 1975. Σήμερα, στον Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης του ΟΗΕ η Μοζαμβίκη βρίσκεται στη θέση 181 από 188 χώρες. Οι ιστορίες με δράκους δεν ωφέλησαν τους εργάτες.
* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι εταίρος στα κεφάλαια επενδύσεων τεχνολογίας Openfund και Big Pi.