STEVEN LEVITSKY & DANIEL ZIBLATT
How Democracies Die
εκδ. Crown, σελ. 312
Στις μέρες μας η κατάλυση της δημοκρατίας δεν γίνεται ξαφνικά μία νύχτα από έναν στρατηγό ή έναν συνταγματάρχη που στέλνει τα τανκς στους δρόμους, όπως γινόταν συχνά τον περασμένο αιώνα. Κατά τον 21ο αιώνα, ο θάνατος της δημοκρατίας επέρχεται συχνότερα από εκλεγμένους αυταρχικούς ηγέτες, που υποσκάπτουν μεθοδικά τους πυλώνες της δημοκρατίας, όπως τη Δικαιοσύνη και τα μέσα ενημέρωσης, και διαβρώνουν συστηματικά τους άγραφους κανόνες της δημοκρατικής λειτουργίας. Αυτό το μήνυμα διαπερνά το βιβλίο των καθηγητών Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ Στίβεν Λεβίτσκι και Ντάνιελ Ζίμπλατ, προϊόν πολυετούς ακαδημαϊκής έρευνας για τα διδάγματα από την κατάρρευση δημοκρατιών στη Λατινική Αμερική και στην Ευρώπη από τη δεκαετία του 1930 μέχρι σήμερα.
Αργός θάνατος
Οι συγγραφείς με παραδείγματα από τη διεθνή εμπειρία, που ξεκινούν από την εποχή του Μουσολίνι και του Χίτλερ και φθάνουν μέχρι τις μέρες μας σε χώρες όπως η Τουρκία, η Ρωσία, η Πολωνία, η Ουγγαρία, το Περού και η Βενεζουέλα, περιγράφουν τον αργό θάνατο της δημοκρατίας, όταν εκλογές μεν διεξάγονται και κοινοβούλια συνέρχονται, αλλά το κράτος δικαίου υπονομεύεται σταδιακά και μερικές φορές δυσθεώρητα από απολυταρχικά καθεστώτα, που χρησιμοποιούν κάθε μέσον για να χειραγωγήσουν τον Τύπο, να επηρεάσουν τη Δικαιοσύνη και να αποδυναμώσουν τους ανεξάρτητους θεσμούς, δηλαδή να αδρανοποιήσουν τα θεσμικά αντίβαρα εξισορρόπησης και ελέγχου της εξουσίας.
Σε ένα περιβάλλον ακραίας πόλωσης και συνωμοσιολογίας, οι πολιτικοί αντίπαλοι διασύρονται και ενοχοποιούνται, τα μέσα ενημέρωσης χαρακτηρίζονται «εχθροί του λαού», η Δικαιοσύνη και οι διωκτικές αρχές πολιτικοποιούνται, η εκλογική διαδικασία αμφισβητείται ή νοθεύεται. Το τραγικό παράδοξο είναι ότι στον δρόμο προς τον αυταρχισμό αρκετές φορές οι θεσμοί της δημοκρατίας χρησιμοποιούνται «νόμιμα» για την υπονόμευση και την κατάλυσή της.
Οι συγγραφείς κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου σε τέσσερα προειδοποιητικά σημάδια αυταρχισμού, όταν δημαγωγοί δεν σέβονται τους δημοκρατικούς κανόνες του παιγνιδιού, αμφισβητούν τη νομιμότητα των αντιπάλων τους, ανέχονται ή ενθαρρύνουν τη βία και είναι πρόθυμοι να περιορίσουν πολιτικά δικαιώματα και ελευθερίες. Για να φραχθεί η επικράτηση του αυταρχισμού, ζητούν κυρίως από τα πολιτικά κόμματα να απομονώσουν τους εξτρεμιστές, αρνούμενοι τη νομιμοποίησή τους με εκλογική ή κυβερνητική συνεργασία, ακόμη και με πολιτικό κόστος.
Για τους δύο καθηγητές του Χάρβαρντ οι δημοκρατίες είναι ανθεκτικότερες όταν τα συντάγματα συμπληρώνονται από άγραφους κανόνες και κώδικες πολιτικής συμπεριφοράς στους οποίους είναι εμπεδωμένες δύο θεμελιώδεις αρχές, η αποδοχή του αντιπάλου όχι ως θανάσιμου εχθρού ή προδότη αλλά ως θεμιτού ανταγωνιστή, καθώς και η αυτοσυγκράτηση, η ανοχή, το μέτρο και η ευπρέπεια στην άσκηση της εξουσίας.
Τους συγγραφείς απασχολεί «ο ελέφαντας στο δωμάτιο», δηλαδή ο πρόεδρος Τραμπ και κατά πόσον η αμερικανική δημοκρατία κινδυνεύει με την εκλογή του. Η νίκη του στις προεδρικές εκλογές του 2016, γράφουν, δεν οφείλεται μόνο στην «αντισυστημική» λαϊκή δυσαρέσκεια, αλλά και στην αποτυχία του ρεπουμπλικανικού κατεστημένου να αποτρέψει την ανάδειξη ενός δημαγωγού σε προεδρικό υποψήφιο, παρότι βέβαια παραδέχονται ότι η επικράτησή του απέδειξε ότι με την έκρηξη των νέων μέσων ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης οι κομματικοί μηχανισμοί δεν παίζουν πλέον τον καθοριστικό ρόλο, όπως στο παρελθόν.
Οι κόκκινες γραμμές
Η εκτίμησή τους από τον πρώτο χρόνο της προεδρίας Τραμπ είναι ότι, παρά τη ροπή προς τον αυταρχισμό και τον διχαστικό του λόγο, ο Αμερικανός πρόεδρος δεν ξεπέρασε τις κόκκινες συνταγματικές γραμμές, καθώς παραμένουν ανθεκτικές οι θεσμικές ασφαλιστικές δικλίδες, που προστάτευσαν την Αμερική και στο παρελθόν από τον εμφύλιο πόλεμο, τη Μεγάλη Υφεση, τον Ψυχρό Πόλεμο και το Γουότεργκεϊτ. Ανησυχούν όμως για το μέλλον, καθώς τα τελευταία 25 χρόνια «τα προστατευτικά κιγκλιδώματα της αμερικανικής δημοκρατίας» έχουν σοβαρά διαβρωθεί.
Η ζημιά άρχισε με κύρια ευθύνη των Ρεπουμπλικανών, όταν την προεδρία της Βουλής των Αντιπροσώπων ανέλαβε ο τοξικός Νιουτ Γκίνγκριτς τη δεκαετία του 1990 και κορυφώθηκε με την τακτική της «καμένης γης», που εφάρμοσαν κατά του προέδρου Ομπάμα. Αυτός ο φαύλος κύκλος της ακραίας πολιτικής πόλωσης, που προϋπήρχε του Τραμπ, αλλά εντείνεται επί των ημερών του, αν δεν ανακοπεί, αποτελεί θανάσιμη απειλή για την υγεία της αμερικανικής δημοκρατίας.
Το αντίδοτο στο δηλητηριασμένο κλίμα
Οι δύο συγγραφείς προειδοποιούν ότι η Αμερική είναι τρωτή στις παθογένειες που έπληξαν άλλες χώρες, όταν δηλητηριάζεται το πολιτικό κλίμα από εκδικητική συμπεριφορά, εμπρηστική ρητορική και κομματική μισαλλοδοξία. Ως αντίδοτο προτείνουν την επάνοδο στην κουλτούρα του συμβιβασμού και της συνεργασίας, τον σεβασμό στις άγραφες δημοκρατικές νόρμες, που προστάτευσαν τη χώρα στο παρελθόν, αλλά και την επέκτασή τους στο σύνολο της κοινωνίας, χωρίς φυλετικούς αποκλεισμούς. Αυτή η πρόκληση, όμως, δεν αφορά μόνο την Αμερική. Τα διδάγματα από τη διεθνή εμπειρία για τις πιέσεις που δέχεται η δημοκρατία στις μέρες μας και την εγρήγορση που απαιτείται για την προστασία της πρέπει να ενστερνισθούμε όλοι μας.
* Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος διετέλεσε προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον.