Επαναστατικός και συντηρητικός ο νέος λαϊκισμός

Επαναστατικός και συντηρητικός ο νέος λαϊκισμός

4' 52" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Ο καθηγητής Κοινωνιολογίας στην έδρα Musgrave του πανεπιστημίου του Princeton, Μιγκέλ Σεντένο, βρέθηκε στην Αθήνα την περασμένη εβδομάδα ως καλεσμένος του Princeton Athens Center for Research and Hellenic Studies. Στη διάλεξη που έδωσε το βράδυ της Δευτέρας, ανέλυσε –εστιάζοντας ιδιαίτερα στις ΗΠΑ και στο Ηνωμένο Βασίλειο– την πίεση που δέχονται τα δημοκρατικά πολιτεύματα, καθώς επιχειρούν να πλοηγήσουν μεταξύ της Σκύλας του λαϊκισμού και της Χάρυβδης της τεχνοκρατίας. Η «Κ» είχε την ευκαιρία να συνομιλήσει μαζί του γι’ αυτά και άλλα κεφαλαιώδη ζητήματα της εποχής μας.

Ξεκινάμε την κουβέντα από το φαινόμενο –δύσκολο να οριστεί αλλά εύκολα ανιχνεύσιμo– που έχει δώσει τον τόνο στην πολιτική του δυτικού κόσμου στα χρόνια μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008-09. Ο σύγχρονος λαϊκισμός, εξηγεί ο Σεντένο, έχει πολλά κοινά στοιχεία με τις παλαιότερες εκδοχές: είναι κατά του κατεστημένου και υιοθετείται από αυτούς που νιώθουν ότι το σύστημα τους έχει προδώσει. «Η μεγαλύτερη διαφορά είναι ότι, ενώ στο παρελθόν εκφραζόταν κυρίως με ταξικούς όρους –σίγουρα στη Λατινική Αμερική, ίσως λιγότερο στην Ευρώπη στη δεκαετία του ’30– σήμερα εστιάζει κυρίως στην ταυτότητα, στον αυτοπροσδιορισμό κάποιων ομάδων πληθυσμού που είναι μέλη μιας εθνότητας ή φυλής».

Στο επίκεντρο της ρητορικής του νέου λαϊκισμού είναι οι αναφορές στην ανάκτηση του ελέγχου του έθνους – από τους μετανάστες και από τις δυνάμεις της οικονομικής παγκοσμιοποίησης που υπονομεύουν την εθνική κυριαρχία. Πώς συνδέεται αυτό με τις ανατρεπτικές επιδιώξεις των λαϊκιστών; Ο νέος λαϊκισμός, σημειώνει ο καθηγητής Σεντένο, είναι «επαναστατικός γιατί θέλει να ανατρέψει το κατεστημένο, αλλά είναι συντηρητικός στην προσπάθειά του να επαναφέρει ένα ένδοξο παρελθόν το οποίο κάποιοι θεωρείται ότι έχουν προδώσει».

Η πολιτική ταυτότητα

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης είναι αναπόφευκτη η ένταση μεταξύ της δημοκρατίας και της τεχνοκρατίας; «Με την παγκοσμιοποίηση, το πλαίσιο δράσης, είτε μιλάμε για κεφαλαιακές ροές, είτε για τη μετανάστευση, είτε για τις αλυσίδες παραγωγής, είναι πλέον πλανητικό. Τα έθνη-κράτη πλέον δεν τα ελέγχουν όλα αυτά. Η αίσθηση πολιτικής ταυτότητας που έχουμε, όμως, παραμένει εδαφικά καθορισμένη. Το κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο δράσης, συνεπώς, εκτείνεται πέρα από το πολιτικό. Και η δημοκρατία είναι πολύ στενά συνδεδεμένη με το έθνος-κράτος. Ηδη από τη γέννησή της, στην Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ., συνδεόταν με την πόλη και με το ποιος ανήκει στην πόλη». Η αδυναμία του έθνους-κράτους να ελέγξει πολλές από τις εξελίξεις που καθορίζουν την τύχη των πολιτών του, τονίζει ο ακαδημαϊκός του Princeton, αποτελεί «μείζονα πρόκληση» και «είναι σε σημαντικό βαθμό η πηγή της οργής των οπαδών του λαϊκισμού».

Μπορεί να αντιστραφεί ή να τεθεί υπό έλεγχο η παγκοσμιοποίηση, σε όλες τις εκδοχές εκείνες που είναι παράγοντες αποσταθεροποίησης; «Είμαι σχεδόν σίγουρος ότι δεν μπορεί να αντιστραφεί. Ο βαθμός αλληλεξάρτησης είναι πια τόσο μεγάλος. Κάτι που θα ήθελα να ερευνήσω εις βάθος είναι ο βαθμός στον οποίο μία συγκεκριμένη χώρα είναι οικονομικά εξαρτημένη από το εξωτερικό. Πόσο από το φαγητό που καταναλώνεται στην Αθήνα παράγεται στην Ελλάδα; Ημουν για δύο μήνες στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Το 90% του εργατικού δυναμικού είναι αλλοδαποί. Η αποκαθήλωση αυτού του διεθνούς συστήματος παραγωγής και εμπορίου θα είχε ως αποτέλεσμα μαζικούς θανάτους».

Σε τι βαθμό έχει κατανοήσει η φιλελεύθερη ελίτ την ευθύνη της για το σημερινό κύμα λαϊκισμού; Είναι διατεθειμένη να ανταποκριθεί ουσιωδώς στα αιτήματα των «χαμένων της παγκοσμιοποίησης» ή επιμένει να τους προσεγγίζει με επιχειρήματα που δεν τους αγγίζουν ή να τους περιφρονεί ως εύπιστα υποχείρια των λαϊκιστών ηγετών; «Νομίζω ότι ένας συνδυασμός των δύο τελευταίων εξακολουθεί να είναι η επικρατούσα αντίδραση. Υπάρχουν προτάσεις αντιμετώπισης της αυξανόμενης έλλειψης θέσεων εργασίας με καλές αποδοχές, π.χ. το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα. Αλλά, πέρα από θέματα αξιοπρέπειας, που για τους άνδρες ιδιαίτερα έχουν συνδεθεί πολύ στενά με την εργασία, θα πρέπει να τεθεί το θέμα του ποιοι θα έχουν πρόσβαση στο εγγυημένο εισόδημα. Θα είναι για όλους όσοι διαμένουν σε μία χώρα; Μόνο για τους πολίτες; Επανερχόμαστε λοιπόν στο ζήτημα της ταυτότητας. Και αυτό είναι ένα ζήτημα που η Ευρώπη, όπως και οι ΗΠΑ, θα πρέπει να αντιμετωπίσουν στα επόμενα χρόνια».

Πόσο χειρότερα μπορούν να γίνουν τα πράγματα στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης; Πού θα στραφεί η οργή όσων χάσουν τις δουλειές τους από τα ρομπότ; Ο Σεντένο μιλάει για κλασική μαρξιστική διαδικασία αντικατάστασης εργασίας με κεφάλαιο – «η τεχνητή νοημοσύνη είναι μορφή κεφαλαίου»: οι ιδιοκτήτες του κεφαλαίου θα απολαμβάνουν όλα τα οφέλη της τεχνολογικής εξέλιξης, ενώ ολοένα και περισσότεροι θα βυθίζονται στην ανασφάλεια και στην αχρηστία. «Αλλά είναι πολύ δύσκολο να εξοργιστείς με μία μηχανή», παρατηρεί.

Τι σημαίνει αυτό; Οτι ο λαϊκισμός θα λάβει ξανά ταξικά χαρακτηριστικά; Οτι οι στρατιές των ανέργων θα εξεγερθούν κατά των καπετάνιων της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης; «Θα δούμε. Μέχρι στιγμής, δεν έχει συμβεί κάτι τέτοιο. Το πρόβλημα, όπως και με την κλιματική αλλαγή, είναι ότι δεν υπάρχει κάποιος που μπορεί εύκολα να παίξει τον ρόλο του κακού».

Παράλληλα, ο Σεντένο δηλώνει «ιδιαίτερα ανήσυχος» για το Διαδίκτυο των Πραγμάτων. Πέρα από τα «προφανή» ζητήματα που σχετίζονται με την ιδιωτικότητα σε έναν κόσμο διασυνδεδεμένων συσκευών, «μιλάμε για μία εξάρτηση από ένα εξαιρετικά σύνθετο και ευάλωτο σύστημα», που μπορεί να υποστεί «καταστροφικές βλάβες» ακόμα και χωρίς τις επιθέσεις κακόβουλων παικτών.

Η επέλαση Τραμπ

Ο αμερικανικός λαϊκισμός και ο εκπρόσωπός του στον Λευκό Οίκο έχουν προκαλέσει αντιδράσεις διεθνώς. Ποιες είναι, όμως, οι συνέπειές του στο εσωτερικό; Θα αντέξει την προεδρία Τραμπ το ιδεώδες ενός έθνους που το ενώνει η πίστη στο σύνταγμα και στους νόμους; «Ως το Βιετνάμ, οι Αμερικανοί μπορούσαν να πιστεύουν σε αυτού του είδους τον συνταγματικό εθνικισμό. Αλλά αυτός βασιζόταν σε μια εικαζόμενη αλλά σεβαστή εθνοτική και πολιτισμική ηγεμονία: οι ΗΠΑ ήταν ένα λευκό, γερμανικό-βρετανικό, προτεσταντικό έθνος. Τώρα, αυτή η εθνοτική ομάδα του πληθυσμού, που παλιά ήταν κυρίαρχη, δίνει μάχη για να ανακτήσει την ηγεμονία της. Με την εκλογή Ομπάμα, κάποιοι μίλησαν για υπέρβαση των φυλετικών διαφορών, για την έναρξη της μετα-φυλετικής εποχής. Αλλά αυτό ήταν απλά η αρχή της μάχης – όχι το τέλος. Κάθε έθνος χρειάζεται τους ιδρυτικούς του μύθους. Δεν μπορείς να οικοδομήσεις ένα έθνος μόνο στη βάση αφηρημένων εννοιών και του κράτους δικαίου».

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή