Οι Ελληνες «επιστρέφουν» στην Ευρώπη. Αυτό τουλάχιστον καταδεικνύει η τέταρτη διαδοχική έρευνα του ερευνητικού οργανισμού διαΝΕΟσις με τίτλο «Τι πιστεύουν οι Ελληνες» που παρουσιάζει κατ’ αποκλειστικότητα η «Κ». Καθίσταται πλέον εμφανές ότι υποχωρεί η παραζάλη του ευρωσκεπτικισμού που μας είχε κυριεύσει τα τελευταία χρόνια. Θα τολμούσε να υποστηρίξει κανείς ότι παρά την αμφιθυμία που εξακολουθεί να επικρατεί, αναδύονται ήδη τρεις παράμετροι που μπορεί να σηματοδοτούν την έλευση μιας νέας εποχής.
Κατ’ αρχάς, η αποδοχή του ευρώ ενισχύθηκε σε σχέση με πέρυσι, ενώ αυξήθηκαν σημαντικά όσοι εκτιμούν ότι σε 10 χρόνια η χώρα θα εξακολουθεί να βρίσκεται στην Ε.Ε. Επάνω σε αυτή την πεποίθηση εκδηλώνεται μια σχεδόν ομόθυμη διάθεση ανάληψης ευθύνης. Οι Ελληνες αποδέχονται ότι η οικονομική κρίση οφείλεται κυρίως στις «δικές μας αδυναμίες». Η ομολογία αυτή συνοδεύεται από ένα ισχυρό αίτημα απογαλακτισμού της κοινωνίας από το κράτος. Πλέον διεκδικούμε ένα μικρότερο κράτος με λιγότερη παρέμβαση στην οικονομία. Σταθεροποιούμαστε στην Ευρώπη, αναπτύσσουμε αίσθημα ευθύνης και διεκδικούμε ένα διαφορετικό πρότυπο ανάπτυξης.
Πρόκειται για ένα τρίπτυχο με σαφή πολιτικά χαρακτηριστικά, που μπορεί να υποδεικνύει ότι μετά μια περίοδο άρνησης, θυμού και διαμαρτυρίας έχει ήδη ξεκινήσει μια εποχή αυτοπεποίθησης και δημιουργίας.
Οι απαντήσεις συσχετίζονται για πρώτη φορά με την ψήφο στο δημοψήφισμα του 2015 και αποκαλύπτεται ότι η τότε επιλογή δεν ήταν καθοριστική, καθώς δεν προσδιορίζει αντίστοιχες διχοτομήσεις σε άλλα ζητήματα. Δεν υπάρχουν, όμως, μόνο «καλά νέα», καθώς την ίδια ώρα ενισχύονται οι πιο συντηρητικές απόψεις στο πεδίο των κοινωνικών θεμάτων, ενώ η βαθύτερη διερεύνηση ορισμένων αντιλήψεων αποκαλύπτει θεμελιώδεις αντιφάσεις που ορίζουν τον εθνικό χαρακτήρα. Η τέταρτη έρευνα της διαΝΕΟσις (που ακολούθησε εκείνες του Απριλίου και του Νοεμβρίου 2015 καθώς και του Δεκεμβρίου του 2016) διεξήχθη σε συνεργασία με τη MRB Hellas και πραγματοποιήθηκε μεταξύ Ιανουαρίου και Φεβρουαρίου 2018.
Σε ευρωπαϊκή ρότα παρά τη δυσαρέσκεια
Οι Ελληνες ισορροπούν με τρόπο εντυπωσιακό επάνω σε απροσδόκητες αντιφάσεις. Με την ίδια ευκολία που ομολογούν τη στέρεα αφοσίωσή τους σε παραδοσιακές αξίες, έθιμα και αντιλήψεις, εγκαταλείπουν τον έντονο σκεπτικισμό, ιδίως των τελευταίων τριών ετών έναντι της Ευρώπης και απαντούν σε ποσοστό 68% (από 53,5% τον Δεκέμβριο του ’16) ότι αξιολογούν ως θετική τη συμμετοχή της Ελλάδας στην Ε.Ε. Παράλληλα, κερδίζει έδαφος η αποδοχή του κοινού νομίσματος, η οποία ανήλθε στο 66% (από 60%).
Δεν θα πρέπει να υποτιμηθούν το 26% που επιθυμεί την έξοδο από το ευρώ, το 28% που επιμένει στην αποχώρηση από την Ευρώπη και το 48,9% που, υπό το βάρος της οικονομικής δυστοκίας των τελευταίων ετών, αποφαίνεται ότι η Ελλάδα ζημιώθηκε από τη συμμετοχή στην Ευρωπαϊκή Ενωση, ιδίως στο πεδίο της οικονομικής ανάπτυξης και της ευημερίας. Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το συμπαγές υπόστρωμα δυσαρέσκειας που αποκαλύπτεται, όταν το 57% πιστεύει ότι η απόφαση ένταξης στην Ευρωζώνη ήταν λανθασμένη και το 58,2% αποφαίνεται ότι εκείνη που κυρίως είναι ωφελημένη από τη συμμετοχή της Ελλάδας στην Ενωση είναι η ίδια η Ενωση. Oλα αυτά προφανώς εκπορεύονται από την αίσθηση εγκλεισμού σε κάθε λογής αδιέξοδα, αλλά και τον συνδυασμό υπερηφάνειας και θυματοποίησης που χαρακτηρίζει τον Eλληνα.
Η επανεκτίμηση του κεκτημένου της θέσης της Ελλάδας στους ευρωπαϊκούς θεσμούς ενδεχομένως συσχετίζεται με την απρόσκοπτη πρόοδο της εφαρμογής του προγράμματος σταθεροποίησης χωρίς κάποια πολιτική παράταξη να μεθοδεύει τη δολιοφθορά της οικονομίας μέσα από την καλλιέργεια κλίματος κοινωνικής αναταραχής.
Προφανώς, όμως, επηρεάζεται και από την επιστροφή των προβληματισμών για την ειρήνη και την ασφάλεια λόγω των αναταράξεων σε όλα τα εθνικά θέματα.
Σε αυτό το πλαίσιο, οι πολίτες προβλέπουν σε ποσοστό 84% (24,7% πάνω από τον Δεκέμβριο του ’16) ότι η Ελλάδα θα είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Eνωσης και σε 10 χρόνια από σήμερα. Ωστόσο, το 24,1% (από 33,4%) θεωρεί ότι τα συμφέροντα της χώρας θα εξυπηρετούνταν καλύτερα από μια προνομιακή σχέση με τη Μόσχα. Οι Ρώσοι εκφράζουν το «καλό» για το 66,9% των Ελλήνων, ενώ οι Τούρκοι βρίσκονται στη δυσάρεστη θέση να συμβολίζουν το «κακό» για το 67,7%. Σε ό,τι αφορά το ερώτημα για τον ιδανικό ηγέτη, την πρώτη θέση καταλαμβάνει ο Βλαντιμίρ Πούτιν με 30%.
«Εμείς φταίμε για την κρίση»
Πρώτη φορά με τόσο σαφή τρόπο οι Ελληνες αναλαμβάνουν τις ευθύνες των λαθών τους και δείχνουν έτοιμοι για πρωτοβουλίες φυγής προς τα εμπρός. Η ενίσχυση της πεποίθησης για τη θέση της χώρας στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι έρχεται να συμπληρωθεί από τη διατύπωση ενός δυναμικού και εξωστρεφούς αιτήματος για ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης με φιλελεύθερα χαρακτηριστικά. Διατηρείται, βεβαίως, ισχυρή η πεποίθηση ότι «τα μνημόνια έκαναν περισσότερο κακό παρά καλό στην ανάπτυξη της χώρας» (78%), ότι ήταν «εφεύρημα των Ευρωπαίων για να μας εκμεταλλευθούν» (71%) και ότι η Ελλάδα μπορούσε μόνη της, χωρίς την Ευρώπη, να ξεπεράσει την κρίση (57,7%).
Ταυτόχρονα, όμως, τρεις στους τέσσερις δηλώνουν ευθαρσώς ότι η παρατεταμένη κρίση οφείλεται κυρίως σε «δικές μας αδυναμίες», οι οποίες εντοπίζονται στην «ανεπάρκεια και στη διαφθορά των ελληνικών κυβερνήσεων» (92,6%), στον εθισμό της κοινωνίας «στον δανεισμό και στην κατανάλωση πέρα από τις δυνατότητές της» (77,1%) καθώς και στα οργανωμένα συμφέροντα και στις συντεχνίες (66%).
Η νέα αντίφαση είναι ότι αυτή η θαρραλέα αυτοκριτική ωθεί έναν λαό που αποδοκιμάζει τα μνημόνια να προσδώσει πλειοψηφική δυναμική σε μια ατζέντα φιλελεύθερη (που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «μνημονιακή»). Οι Ελληνες επαναστατούν. Οι δύο στους τρεις θεωρούν ότι το κράτος επεμβαίνει υπερβολικά στον ιδιωτικό τομέα, ενώ το 65% απαιτεί τη μείωση της φορολογίας έστω κι αν το αντίτιμο είναι ο περιορισμός της κρατικής μέριμνας. Πρόκειται για πλήρη αντιστροφή των απόψεων που επικρατούσαν για το ίδιο θέμα πριν από τρία χρόνια. Θα έλεγε κανείς ότι η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ μεταμόρφωσε τους πολίτες από οπαδούς του κρατισμού σε θιασώτες της ελεύθερης οικονομίας.
Η φορολογική θύελλα οδηγεί το 40,7% των πολιτών να δηλώνει ότι η φοροδιαφυγή είναι «θεμιτή άμυνα», η δυσαρέσκεια για την κρατική λειτουργία ωθεί τους δύο στους τρεις να δηλώνουν ότι πρέπει να καταργηθεί η μονιμότητα στο Δημόσιο, ενώ η οικονομική στασιμότητα έχει εκτοξεύσει στο 82,7% το ποσοστό όσων τοποθετούνται υπέρ των ξένων επενδύσεων. Η ορμή και η αποφασιστικότητα σε ό,τι αφορά την εγκατάλειψη του παραδοσιακού «ελληνικού μοντέλου» ανάπτυξης εκδηλώνονται επίσης στην απαίτηση για τη λειτουργία μη κρατικών πανεπιστημίων (60,2%) και στην πάνδημη υποστήριξη της «αξιολόγησης διδασκόντων» (89,5%) σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.
Κατηγορηματικό «όχι» στον όρο «Μακεδονία»
Συμπαγής είναι η απόρριψη κάθε σύνθετης ονομασίας για την ΠΓΔΜ που να περιλαμβάνει τον όρο «Μακεδονία». Το 65,9% των ερωτηθέντων δηλώνει την αντίθεσή του. Το ερώτημα δομήθηκε και με έναν εναλλακτικό τρόπο. Στην αρχή της διατύπωσης και προτού τεθεί το δίλημμα προστέθηκε η υπενθύμιση ότι «έπειτα από 25 χρόνια σταθερής ελληνικής στάσης στο θέμα του ονόματος, πλέον όλος ο υπόλοιπος κόσμος αποκαλεί τον βόρειο γείτονά μας “Δημοκρατία της Μακεδονίας”». Η διατύπωση αυτή ήταν αρκετή για να ανέλθει το «όχι» στο 71,7%, το οποίο υπερισχύει μεταξύ των ψηφοφόρων όλων των κομμάτων – ακόμα και του Ποταμιού, όπου το 48,5% αντιτάσσεται έναντι 47% που συναινεί. Θεωρείται, μάλιστα, τόσο ισχυρό, ώστε ενώνει σχεδόν πλήρως τους ψηφοφόρους του «όχι» με τους ψηφοφόρους του «ναι» στο δημοψήφισμα του 2015. Υποστηρίζεται από τους πρώτους με 68,5% και από τους δεύτερους με 63,2%.
Εθνική υπερηφάνεια και ναρκισσισμός
«Ελληνας γεννιέσαι, δεν γίνεσαι» πιστεύει το 54,5% των συμπολιτών μας (από 47,2% τον Δεκέμβριο του ’16), αποκαλύπτοντας ένα χαρακτηριστικό που θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ίχνος μιας εθνικιστικής ιδεολογίας.
Οι Ελληνες είναι ένας λαός με μεγάλη ιστορία, που παρά τη σημερινή κρίση ξεχωρίζει για την ευφυΐα και τον πολιτισμό του, υποστηρίζει το 74,6%. Και το 68,3% επαυξάνει, συμπληρώνοντας ότι «η Ελλάδα είναι μια μοντέρνα χώρα που δεν διαφέρει πολύ από τις άλλες χώρες της Ευρώπης».
Η έφεση στην αντίφαση επιβεβαιώνεται εκ νέου από το γεγονός ότι ο Ελληνας έχει άποψη άρτια για τον Ελληνα και χείριστη για… τους Ελληνες! «Ο Ελληνας ξεχωρίζει για την εργατικότητα και τον επαγγελματισμό του», πιστεύει το 86,1% την ίδια ώρα που το 69,6% θεωρεί ότι «οι Ελληνες ενδιαφέρονται πρωτίστως για το ατομικό τους συμφέρον, ακόμα και εις βάρος του συνόλου».
Σεξουαλική παρενόχληση α λα ελληνικά
Η πρόσφατη έξαρση του κινήματος #MeToo επισφράγισε ότι το κύρος που η γυναίκα έχει κατακτήσει μετασχηματίζεται πλέον σε όπλο κατά της σεξουαλικής παρενόχλησης, οδηγώντας την επαγγελματική σταδιοδρομία ακόμη και κορυφαίων ανδρών σε πρόωρο τέλος. Αυτή η μεταβολή εκδηλώθηκε στη Νέα Υόρκη και στο Λονδίνο, ώριμες μητροπόλεις του καπιταλισμού και της παγκοσμιοποίησης, όπου η επικράτηση του φεμινισμού συνδυάζεται με την ευρωστία του κράτους δικαίου.
Η ίδια τάση εμφανίστηκε ελάχιστα στο Παρίσι, όπου η Κατρίν Ντενέβ και άλλες επιφανείς Γαλλίδες κράτησαν αποστάσεις με άρθρο στην εφημερίδα Le Monde. Η Αθήνα επέλεξε την εύγλωττη σιωπή. Εν τούτοις, η ανδρική επιβολή εκδηλώνεται κατά κόρον στην Ελλάδα (και) μέσα από τη σεξουαλική παρενόχληση, όπως ομολογεί το 65,2% των ερωτώμενων. Το 40% των γυναικών, αλλά και το 11,3% των αντρών δηλώνουν θύματα.
Σε χώρους εργασίας
Οι επιθέσεις έχουν σημειωθεί τόσο εντός όσο και εκτός των χώρων εργασίας. Ο θύτης είναι άγνωστο πρόσωπο (42,4%), προϊστάμενος ή ανώτερο στέλεχος (34,1%), φίλος ή γνωστός (22%) ή συνάδελφος (20,1%). Επιπλέον, ένας στους δεκατρείς (7,8%) ομολογεί ότι έχει υποστεί σεξουαλική παρενόχληση από συγγενή του. Η φύση των ερωτήσεων αυτών αποτρέπει τις ειλικρινείς απαντήσεις, οπότε οι ειδικοί θεωρούν ότι τα πραγματικά ποσοστά μπορεί να είναι ακόμη μεγαλύτερα.
Η σεξουαλική παρενόχληση είναι περισσότερο ένα φαινόμενο βίας, παρά ελευθεριότητας. Ισως γι’ αυτό μια κοινωνία τόσο εθισμένη στις ποικίλες μορφές βίας χαμηλής έντασης όσο είναι η ελληνική να το εκλαμβάνει ακόμα και ως κάτι αναμενόμενο, αν όχι φυσιολογικό. Αναγνωρίζεται όμως ως επιβεβαίωση του ισχυρότερου μέσα από την προσβολή της αξιοπρέπειας και την παραβίαση της αυτονομίας και των δικαιωμάτων του ασθενέστερου.
Η εξοικείωση με τη βία εντάσσεται στο πεδίο των αρχαϊσμών της ελληνικής κοινωνίας, που ενισχύονται σήμερα, ίσως ως αντίβαρο στην απόφασή μας για την αλλαγή νοοτροπίας στο οικονομικό πεδίο. Κατά συνέπεια, ο κοινωνικός συντηρητισμός έχει έντονα ενισχυθεί. Για παράδειγμα, η αποδοχή των μεταναστών έχει σχεδόν εκμηδενιστεί. Οι εννέα στους δέκα πιστεύουν ότι ο αριθμός των μεταναστών είναι υπερβολικά μεγάλος. Το 35,3% θεωρεί ότι τα παιδιά των μεταναστών δεν πρέπει να γίνονται σημαιοφόροι και το 34% ότι δεν πρέπει να αποκτούν την ελληνική υπηκοότητα. Για το 72,1% οι μετανάστες ευθύνονται για την αύξηση της εγκληματικότητας και για το 65,4% για την αύξηση της ανεργίας.
Η πλειονότητα χαρακτηρίζεται επίσης από μια αυξανόμενη άρνηση να αποδεχθεί και να αναγνωρίσει την αρχή της ισότητας των δικαιωμάτων ανεξάρτητα από τον ερωτικό προσανατολισμό. Σχεδόν οι έξι στους δέκα Ελληνες (57,4% από 47,7% πέρυσι) διαφωνούν με τους γάμους ομόφυλων ζευγαριών, το 79,6% διαφωνεί με την τεκνοθεσία από ομόφυλα ζευγάρια και το 53,6% διαφωνεί με τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου. Σε ό,τι αφορά τη νομιμοποίηση της ινδικής κάνναβης για προσωπική χρήση, το 73,7% διαφωνεί. Ωστόσο, οι οκτώ στους δέκα (80,3%) συμφωνούν όταν πρόκειται για ιατρική χρήση.
Οι Ελληνες διχάζονται σε ό,τι αφορά τους Εβραίους, αφού το 38,9% θεωρεί ότι αντιπροσωπεύουν το «καλό» και το 37,4% ότι εκφράζουν το «κακό». Την ίδια ώρα, ένας στους πέντε (21,9%) ομολογεί ότι δεν έχει διαβάσει κανένα βιβλίο τους τελευταίους δώδεκα μήνες. Ενδεικτικό της παρείσφρησης στοιχείων ολοκληρωτισμού στο συλλογικό ασυνείδητο είναι πως 49,8% συμφωνούν με την επαναφορά της θανατικής ποινής (από 38,8%). Σε όλα τα παραπάνω ταιριάζει αντί επιλόγου ένα σχόλιο του φιλοσόφου Στέλιου Ράμφου, που διατύπωσε στο πρόσφατο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών όταν έλαβε γνώση κάποιων από τα ευρήματα της έρευνας. «Η Ελλάδα έχει έναν τρόπο σκέψης και αισθήματος, που είναι κυριαρχικά παραδοσιακός. Είναι μέχρι το μεδούλι συντηρητική χώρα και δεν βρίσκει συντελεστές ασφαλείας ισχυρότερους από εκείνους που προσφέρει η παράδοση». Προφανώς η παρατήρηση αυτή είναι οξυδερκής. Μπορούμε όμως να προσβλέπουμε στην εθνική μας έφεση στις αντιφάσεις για να επιτύχουμε την κρίσιμη στιγμή το κατά Ελύτη «άλμα πιο γρήγορο από τη φθορά». Και αυτό μάλλον αχνοφαίνεται στον ορίζοντα για μία ακόμη φορά, όπως κατέδειξε η παρούσα έρευνα της διαΝΕΟσις.
Ο Θεός και εμείς
Το τελευταίο έτος, ο Θεός διεύρυνε την αποδοχή του μεταξύ των Ελλήνων καθώς η πίστη σε αυτόν ανήλθε στο 84,7% (από 79%). Ο ένας στους δύο Ελληνες προσέρχεται μία-δύο φορές τον μήνα στην εκκλησία (το 13,7% κάθε εβδομάδα). Η ένταξη στην εκκλησιαστική κοινότητα αποτελεί μηχανισμό αλληλεγγύης και αντοχής απέναντι στην κρίση, ιδίως για τα πιο αδύναμα στρώματα, αλλά αποτελεί ταυτόχρονα μια πιθανή εξήγηση για τη σκλήρυνση των αντιλήψεων σε κοινωνικά θέματα.
Εν τούτοις, η ανέγερση χώρων θρησκευτικής λατρείας μουσουλμάνων ενοχλεί λιγότερους (45,3%) απ’ όσους δεν ενοχλεί (53,7%). Ενας στους τρεις Ελληνες εξακολουθεί να πιστεύει ότι τα ίχνη αερίου στον ουρανό είναι απόδειξη ότι κάποιοι ψεκάζουν τον λαό μας. Βεβαιότητα ότι ψεκάζονται διατηρεί το 31,4% όσων ψήφισαν «Οχι» στο δημοψήφισμα, αλλά και το 24,1% όσων ψήφισαν «Ναι», κάτι που επιβεβαιώνει τη βαθύτερη ενότητα της ελληνικής κοινωνίας και διαλύει τον μύθο ότι οι ψηφοφόροι του «Ναι» είναι απαραιτήτως ορθολογιστές. Παρά ταύτα, τα παραπάνω ποσοστά μπορεί να είναι συντηρητικά αν αναλογιστεί κανείς πως 79,3% των Ελλήνων είναι απόλυτα πεπεισμένοι ότι «υπάρχουν μυστικές οργανώσεις από την Ελλάδα και το εξωτερικό που δρουν στο παρασκήνιο και κινούν τα νήματα».