Ο δεύτερος δείκτης της μνημονιακής Οδύσσειας αφορά την αφορμή για το ξέσπασμα της ελληνικής κρίσης, τον εκτροχιασμό του ελλείμματος, και την επώδυνη αποκατάσταση της δημοσιονομικής ισορροπίας που ακολούθησε. Πολλά μπορούν να ειπωθούν για τη δημοσιονομική προσαρμογή που πέτυχε η Ελλάδα μεταξύ του 2010-2016: ότι ελλείψει αξιολόγησης δομών και προσώπων οι κυβερνήσεις επέβαλλαν ισοπεδωτικές περικοπές, ότι το βάρος της έπεσε δυσανάλογα στη φορολογία, πλήττοντας βαριά τον ιδιωτικό τομέα και παρατείνοντας την ύφεση, κ.ά.
Δύο πράγματα, ωστόσο, είναι αναντίρρητα: ότι το μέγεθός της είναι εντυπωσιακό, ιδιαίτερα με δεδομένο ότι έλαβε χώρα σε συνθήκες συντριπτικής ύφεσης· και ότι ήταν αναπόφευκτη. Το πρωτογενές έλλειμμα το 2009 ήταν άνω των 24 δισ. ευρώ – περισσότερο από 10% του ΑΕΠ. Με τις αγορές να χάνουν την εμπιστοσύνη τους στην Ελλάδα, αν η Ελλάδα αποφάσιζε να κηρύξει στάση πληρωμών το 2010 και να μην διαπραγματευθεί πρόγραμμα διάθεσης με τους Ευρωπαίους και το ΔΝΤ, το χαώδες αυτό πρωτογενές έλλειμμα θα έπρεπε να μηδενιστεί μέσα σε ένα χρόνο, αντί για τα τέσσερα που δόθηκαν στην Ελλάδα από τους επίσημους δανειστές.
(Δείτε εδώ το πρώτο γράφημα σχετικά με το ΑΕΠ)
Πιο αναλυτικά (σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat), το δημοσιονομικό έλλειμμα της Ελλάδας ήδη το 2008, πριν φτάσει στη χώρα η οικονομική κρίση, ήταν διψήφιο ως ποσοστό του ΑΕΠ(10,2%). Το 2009, έτος κατά το οποίο η Ευρώπη και οι ΗΠΑ βυθίστηκαν στην ύφεση και τα καμπανάκια χτυπούσαν παντού για τους κινδύνους που απειλούσαν την Ελλάδα, το έλλειμμα εκτοξεύθηκε στο ιλιγγιώδες 15,1% του ΑΕΠ. Στη συνέχεια, σε συνθήκες κατάρρευσης της πραγματικής οικονομίας (ιδιαίτερα την περίοδο 2010-2), το έλλειμμα μειωνόταν κάθε χρόνο (τα στοιχεία του 2013 είναι διογκωμένα εξαιτίας του εφάπαξ κόστους της ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζών, που ξεπέρασε το 10% του ΑΕΠ). Το πρωτογενές ισοζύγιο πέρασε σε θετικό έδαφος το 2013. Τρία χρόνια αργότερα, παρά τη νέα διολίσθηση στην ύφεση που προκάλεσε η σύγκρουση με την Ευρωζώνη και το ΔΝΤ κατά το πρώτο εξάμηνο του 2015, η Ελλάδα κατέγραψε δημοσιονομικό πλεόνασμα (0,5% του ΑΕΠ).
Αξίζει να συγκριθούν οι επιδόσεις αυτές με τις υπόλοιπες χώρες που προσέφυγαν σε πρόγραμμα διάσωσης. η Ιρλανδία, ο καλύτερος μαθητής των μνημονίων, κατέγραψε έλλειμμα 13,8% του ΑΕΠ την τελευταία χρονιά πριν υπαχθεί σε μνημονιακό καθεστώς (2009). Το 2013, έτος κατά το οποίο πέτυχε τη θριαμβευτική της καθαρή έξοδο, το ιρλανδικό έλλειμμα ήταν ακόμα 6,1% του ΑΕΠ. Ακόμα και το 2016, μετά από τέσσερα χρόνια καλπάζoυσας ανάπτυξης, το ισοζύγιο του προϋπολογισμού παρέμενε (οριακά) ελλειμματικό.
Το έλλειμμα της Πορτογαλίας από 11,2% του ΑΕΠ το 2010, μειώθηκε σε 2% το 2016. Η Ισπανία, από 11% το 2009, το μείωσε μόλις στο 4,5% το 2016 – ακόμα εκτός των ορίων του Συμφώνου Σταθερότητας και Ανάπτυξης, και μία ένδειξη της ειδικής μεταχείρισης που απολαμβάνουν ενίοτε οι μεγαλύτερες οικονομίες στην Ευρωζώνη. Η δημοσιονομική προσαρμογή της Ιταλίας, λόγω παγίως καλών επιδόσεων, ήταν ακόμα μικρότερη: το έλλειμμά της μειώθηκε από 5,3% το 2009 σε 2,5% το 2016.
Το έλλειμμα του 2010 στην Ιρλανδία και του 2013 στην Ελλάδα είναι διογκωμένα εξαιτίας του εφάπαξ κόστους ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζών των δύο χωρών.
Σχόλιο:
Ο άθλος και η ανηφόρα που έρχεται
Του Πάνου Τσακλόγλου*
Η Ελλάδα, όπως και άλλες χώρες, μπήκε στη ζώνη του ευρώ χρησιμοποιώντας μία διασταλτική ερμηνεία του κριτηρίου του Μάαστριχτ που αφορά το δημόσιο χρέος, με την υποχρέωση να επιδιώξει τη μείωσή του τα επόμενα χρόνια. Αυτό δεν συνέβη. Λίγα χρόνια αργότερα και παρότι η οικονομία κατέγραφε ισχυρούς ρυθμούς ανάπτυξης, τα πρωτογενή πλεονάσματα των αρχών της δεκαετίας του 2000 μετατράπηκαν σε πρωτογενή ελλείμματα. Το αποκορύφωμα ήταν το 2009, όταν το έλλειμμα της Γενικής Κυβέρνησης ξεπέρασε το 15% και το πρωτογενές έλλειμμα το 10% του ΑΕΠ.
Στα πλαίσια των Προγραμμάτων Οικονομικής Προσαρμογής, η χώρα μας ανέλαβε να μετατρέψει σταδιακά αυτά τα ελλείμματα σε πλεονάσματα. Η δημοσιονομική προσαρμογή της Ελλάδας ήταν η μεγαλύτερη και ταχύτερη που έχει καταγραφεί σε χώρα του ΟΟΣΑ. Χρησιμοποιώντας τους ορισμούς των Προγραμμάτων που εξαιρούν τις δαπάνες ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζών αλλά και τις επιστροφές κερδών από τα ομόλογα που κατέχει η ΕΚΤ και κεντρικές τράπεζες της ευρωζώνης (ANFA και SMP), το θεόρατο αρνητικό πρωτογενές αποτέλεσμα του 2009 μετατράπηκε σε πρωτογενές πλεόνασμα σε τέσσερα μόλις χρόνια, το 2013. Μάλιστα, η προσαρμογή αυτή ήταν έντονα προ-κυκλική, δηλαδή έγινε σε συνθήκες μεγάλης συρρίκνωσης του ΑΕΠ. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Eurostat, η κυκλικά διορθωμένη δημοσιονομική προσαρμογή αυτής της περιόδου ξεπέρασε τις 15 ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ. Το πρωτογενές αποτέλεσμα ήταν θετικό και τα επόμενα χρόνια, με κορύφωση τα δύο τελευταία, όπου το πρωτογενές πλεόνασμα ξεπέρασε το 3,5% του ΑΕΠ. Μάλιστα, το 2016 η χώρα μας κατέγραψε δημοσιονομικό πλεόνασμα για πρώτη φορά μετά από δεκαετίες.
Αντίθετα από τον ισχυρισμό που αναφέρεται συχνά στο δημόσιο διάλογο, οι αναλύσεις του ΔΝΤ και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δείχνουν ότι, συνολικά, η δημοσιονομική προσαρμογή βασίστηκε σχεδόν εξ ίσου σε αυξήσεις φόρων και μειώσεις δαπανών. Οι αυξήσεις φόρων είχαν μεγαλύτερη βαρύτητα στο πρώτο και στο τρίτο πρόγραμμα ενώ οι περικοπές δαπανών στο δεύτερο. Η βιβλιογραφία δείχνει ότι τα προγράμματα δημοσιονομικής προσαρμογής που βασίζονται κυρίως σε περικοπές δαπανών είναι πολύ πιο αποτελεσματικά από αυτά που βασίζονται κυρίως σε αυξήσεις φόρων.
Για τα επόμενα χρόνια, η χώρα μας έχει αναλάβει τη δέσμευση να επιτυγχάνει υψηλά πρωτογενή πλεονάσματα (3,5% του ΑΕΠ για τα πέντε πρώτα χρόνια και περίπου 2% για μεγάλο αριθμό ετών κατόπιν). Συχνά αναφέρεται ότι καμία χώρα δεν κατόρθωσε να επιτύχει τόσο μεγάλα πρωτογενή πλεονάσματα για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Τα δεδομένα του ΔΝΤ δείχνουν ότι ο ισχυρισμός αυτός δεν είναι ορθός. Αρκετές ευρωπαϊκές χώρες έχουν επιτύχει κάτι τέτοιο στο παρελθόν.
Όμως, σε αυτές τις χώρες μεγάλο μέρος του δημοσίου χρέους κατείχαν οι εγχώριες τράπεζες. Κατά συνέπεια, κάθε φορά που το Δημόσιο δημιουργούσε πρωτογενή πλεονάσματα υπήρχαν περισσότεροι διαθέσιμοι πόροι για τη χρηματοδότηση επενδύσεων αλλά και κατανάλωσης, οπότε η χώρα έμπαινε σε ενάρετο κύκλο με επιτάχυνση του ρυθμού οικονομικής μεγέθυνσης. Στην περίπτωση της Ελλάδας, το δημόσιο χρέος διακρατείται κυρίως από ξένες κυβερνήσεις. Επομένως, η δημιουργία μεγάλων πρωτογενών πλεονασμάτων για την αποπληρωμή του χρέους συνεπάγεται μεταφορά πόρων στο εξωτερικό, χωρίς παράπλευρα οφέλη για την οικονομία.
* Ο κ. Πάνος Τσακλόγλου είναι καθηγητής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και πρώην πρόεδρος του Συμβούλιου Οικονομικών Εμπειρογνωμόνων (2012-4).
Η «Κ» έγραψε:
«Ευρισκόμεθα ενώπιον ενός πρωτοφανούς δημοσιονομικού εκτροχιασμού», 7.1.2018
«Πρωταθλήτρια η Ελλάδα στη δημοσιονομική προσαρμογή», 22.10.2013
«Με ‘ψαλίδι’ σε κοινωνικές δαπάνες και επενδύσεις το υπερπλεόνασμα», 17.1.2018
«Έξι σημεία για το πρωτογενές πλεόνασμα», 1.5.2017
Είπαν:
«Αν σήμερα παγώσουμε τους μισθούς, θα παγώσουμε την αγορά. Αν αυξήσουμε τους φόρους στη μεσαία τάξη, θα μειώσουμε την αγοραστική της δύναμη, θα βαθύνουμε την ύφεση, θα μειώσουμε τα έσοδα του κράτους. Και θα επέλθει ο φαύλος κύκλος της κατάρρευσης.»
– Γιώργος Παπανδρέου, ΔΕΘ, Σεπτέμβριος 2009
«Δηλαδή θα έχουμε μηδενίσει το σύνολο του ελλείμματος. Σε δύο χρόνια, όχι σε τέσσερα. Χωρίς πρόσθετα περιοριστικά μέτρα. Χωρίς δυσβάστακτη ύφεση. Χωρίς έκρηξη ανεργίας. Και χωρίς να ξεφύγει το χρέος (στη διετία) πάνω από το 120%.»
– Αντώνης Σαμαράς, Ζάππειο, Ιούλιος 2010
«Πρόκειται για πλεόνασμα δυστυχίας, τραγωδίας ακόμη και αίματος αλλά και για πλεόνασμα θράσους και απάτης.»
– Αλέξης Τσίπρας, Μάρτιος 2014, για το πρωτογενές πλεόνασμα 0,8% του ΑΕΠ του 2013
«Η σταθερή υπεραπόδοση έναντι των δημοσιονομικών στόχων υπήρξε το κλειδί για την ανάκτηση της αξιοπιστίας της χώρας.»
– Αλέξης Τσίπρας, Ιούνιος 2017, για το πρωτογενές πλεόνασμα 4,2% του ΑΕΠ του 2016