Με ακονισμένο το εκφραστικό μαχαίρι

Με ακονισμένο το εκφραστικό μαχαίρι

6' 14" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Για μένα ο Κωστής Παπαγιώργης ήταν λέξεις που τρέφουν και σκέψη που πάλλεται. «Να μένει πάντα ακονισμένο το εκφραστικό μαχαίρι», έγραφε. Ημουν αναγνώστρια των βιβλίων του και έτσι συνομιλούσα μαζί του σε μια σχέση περιπαθή, διότι κι εκείνος έτσι έγραφε. Στην πορεία έμαθα ότι με το ίδιο πάθος έζησε τη ζωή του. Το έμαθα –τον έμαθα– συμμετέχοντας στα γυρίσματα της ταινίας της Ελένης Αλεξανδράκη «Κωστής Παπαγιώργης, ο πιο γλυκός μισάνθρωπος», που βγαίνει την προσεχή εβδομάδα στις αίθουσες.

Είχα τότε μια σπάνια ευκαιρία να «συναντήσω» κάποιον αγαπητό και από καιρό απόντα. Αδικο για εκείνον και για τη σκηνοθέτιδα να προτάσσω τον εαυτό μου σε ένα κείμενο που θέλει να μιλήσει για το έργο τους. Ας μου επιτραπεί λόγω συγκίνησης. Αυτής που ένιωσα κατά τη διάρκεια της έρευνας που προηγήθηκε των γυρισμάτων, κι εκείνης που βίωσα στη συνέχεια ακούγοντας φίλους του και συγγενείς να μιλούν για τον ίδιο. Οταν με το κινηματογραφικό συνεργείο αναζητούσαμε τα ίχνη του στον τόπο που γεννήθηκε, στην παραλία όπου έπαιζε παιδί, στα σπίτια που έζησε, στα νυχτερινά κέντρα, στο σχολείο, στο κουρείο, στην ταβέρνα που σύχναζε, στους δρόμους που περπάτησε. Στους ανθρώπους που αγάπησε και τον αγάπησαν πολύ.

Ο Κωστής Παπαγιώργης εκτιμούσε τη θυμική μνήμη, αυτή που αναδύεται χάρη στα αισθήματα. Εγραφε ότι μας επιτρέπει να παραδοθούμε στο βάθος του χρόνου, να απαλλαγούμε από την παροντικότητα. Η Ελένη Αλεξανδράκη, η σκηνοθέτις φίλη του, λέει ότι αυτή η ταινία ήταν ένας τρόπος να υπερβεί την απώλειά του: «Για μένα είναι σαν να μην πέθανε. Εζησε τόσον πολύ καιρό μαζί μου όσο κάναμε την ταινία, που όντως με γέμισε».

Η ταινία ξεκινά με ένα κελάιδισμα. Μέχρι να φτάσουμε στο δεύτερο λεπτό, περνούν μπροστά μας οι παλιές φωτογραφίες του Παπαγιώργη, ενώ ακούμε τα λόγια των φίλων του, φράσεις μονταρισμένες ρυθμικά σαν ξόδι. Τι παρηγορητικό που όλο ετούτο καταλήγει στην εικόνα ενός μικρού χειμάρρου που τρέχει, πλάνο παρμένο στον τόπο της καταγωγής του, στην Υπάτη της Φθιώτιδας.

Η αρχή είναι τέλος και αντίστροφα. Η γέννηση και ο θάνατος παραμένουν συνδεδεμένα σε έναν ατέρμονα κύκλο. Κυκλική είναι και η κινηματογραφική αφήγηση που δημιουργεί η σκηνοθέτρια. Η πορεία της ζωής του συγγραφέα –παιδική ηλικία, σχολικά και φοιτητικά χρόνια, ακμή, ωριμότητα, ασθένεια– δεν ακολουθεί τα σημεία μιας γραμμικής εξιστόρησης. Δεν «αφηγείται τον βίο του ανθρώπου σαν η κάθε κίνηση να ήταν προκαθορισμένη», όπως θα έλεγε και ο ίδιος, αλλά αφήνει περιθώριο στο απρόοπτο να μεταβάλλει τη ροή.

Με τον τρόπο ακριβώς που συμβαίνει στην πραγματικότητα.

Αυτή η ενδέκατη ταινία της Ελένης Αλεξανδράκη, το έκτο ντοκιμαντέρ της, αποτελεί έναν συνδυασμό μυθοπλασίας και κινηματογράφου τεκμηρίωσης. «Δεν θεωρώ ότι υπάρχει διαφορά στην κατασκευή αυτών των δύο», λέει η ίδια. «Πάντα υπάρχει μια ιστορία που πρέπει να ειπωθεί. Για να την εκφράσω χρησιμοποιώ στοιχεία του ενός και του άλλου είδους εναλλάξ: στη μυθοπλασία προσπαθώ να πετύχω στιγμές που δεν είναι στημένες. Στο ντοκιμαντέρ, να οργανώσω το τυχαίο που προκύπτει κατά το γύρισμα σε μία ενιαία αφήγηση. Γιατί πιστεύω ότι πρώτα πρέπει να βλέπει κανείς, και μετά να σκέφτεται. Εκείνο που πρέπει να κάνουμε, είναι να κοιτάζουμε καλά».

Οι δύο πλευρές του

Ο τίτλος της ταινίας, «Κωστής Παπαγιώργης, ο πιο γλυκός μισάνθρωπος», είναι η αφιέρωση που έκανε ο Χρήστος Βακαλόπουλος σε ένα βιβλίο για τον φίλο του Κωστή: τον άνθρωπο με τις δύο πλευρές, τη μία τρυφερή και την άλλη εξεγερμένη. Το βλέπουμε μαζί με άλλα τεκμήρια, ιδιόχειρες σημειώσεις, αλληλογραφία με τους γονείς, οικογενειακές φωτογραφίες αλλά και πλούσιο πρωτότυπο ιστορικό υλικό που προέκυψε από επισταμένη έρευνα σε μουσεία, αρχεία, συλλογές, και σχετίζεται με τα θέματα των δοκιμίων του.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο το ιδιωτικό συνδέεται με το δημόσιο, όπως στα γραπτά του Παπαγιώργη η φιλοσοφία εκφραζόταν με προσωπική γλώσσα δημιουργώντας μια μοναδική σύνθεση. Ο λόγος του ντοκιμαντέρ μοιάζει με πολυφωνική μουσική: η πρώτη φωνή είναι τα αποσπάσματα των βιβλίων του που διαβάζει ο Ακύλλας Καραζήσης, η δεύτερη φωνή τα εξομολογητικά κείμενα σε πρώτο πρόσωπο που διαβάζει ο Αργύρης Πανταζάρας και ακολουθούν αρκετές ακόμη φωνές, οι φίλοι και οι οικείοι του συγγραφέα. Οταν μιλούσαν για εκείνον, γρήγορα ξεχνούσαν την κάμερα και όλους εμάς γύρω τους. Τον ανακαλούσαν με θέρμη, σαν να ήταν ακόμη εδώ. Τότε μια πλευρά του ζωντάνευε, και ήταν, φαίνεται, τόση η φόρα του όσο ζούσε, τόσα τα πάθη, οι αρετές, το ήθος και το δόσιμό του, που ένιωθες ότι δεν ήθελαν να τον αφήσουν να φύγει.

«Μάστορας στις φωλιές»

Ο κινηματογράφος είναι ομαδική δουλειά, θορυβώδης και εξωστρεφής. Η ανάγνωση αντιθέτως είναι μοναχική ασχολία, όπως είναι η συγγραφή και η μετάφραση, στην οποία ο Κωστής Παπαγιώργης έχει προσφέρει επίσης σπουδαίο έργο. Το γραφείο του στο πολύ ωραίο σπίτι όπου έζησε με τη σύζυγό του Ράνια Σταθοπούλου, τη φύλακα-άγγελο του δεύτερου μέρους της ζωής του, είναι τόσο μικρό, γεμάτο βιβλία και αντικείμενα-ενθυμήματα που στο γύρισμα εκεί μέσα χωρούσε μόνον η κάμερα. Η Ράνια λέει ότι ακριβώς αυτός ο περιορισμένος χώρος τον είχε ενθουσιάσει, πως «ήταν μάστορας στο να κάνει φωλιές».

Τον θυμάται να πετάγεται ξαφνικά από τη θέση του και να πηγαίνει στις βιβλιοθήκες που απλώνονται παντού, να τραβά το σωστό βιβλίο από την ακριβή θέση, να το ανοίγει στη σωστή σελίδα και να βρίσκει την ιδιόχειρη σημείωση που χρειαζόταν για να συμπληρώσει τη σκέψη του. Τον θυμάται με τον πατέρα του, με τον οποίο ο συγγραφέας είχε μια δύσκολη σχέση. Τον θυμάται να μιλάει για το ποδόσφαιρο, τον θυμάται με τον γιο της. Σίγουρα θυμάται πολύ περισσότερα από όσα λέει μπροστά μας. Οι φωτογραφίες του ζευγαριού είναι αδιάψευστος μάρτυρας ενός μεγάλου έρωτα, έρωτα αγιάτρευτου, του αισθήματος που ο Παπαγιώργης ονόμαζε «κλινική κατάσταση». «Και η κλινοπάλη, που έρχεται σαν ραγδαίο επακόλουθο», έγραφε, «είναι η πιο πειστική ένδειξη για την ανάγκη θεραπείας».

Σινεμά σαν ένα όνειρο, η υπενθύμιση μιας διαρκούς επιστροφής

Για να γυριστεί αυτό το ντοκιμαντέρ μπήκαμε παντού: στα βιβλία του, στις σχέσεις του, στις αναμνήσεις, στους φόβους, στις επιθυμίες του. Ενα ανεκτίμητο αρχείο μνήμης.

Τι συμβαίνει, όμως, όταν τα κινηματογραφικά φώτα ανάβουν πάνω στα συναισθήματα και στις αδυναμίες των ανθρώπων; Πώς καταγράφονται οι σιωπές της αμηχανίας και της απόσυρσης; Στην ταινία της η Ελένη Αλεξανδράκη χρησιμοποίησε τη μεταφορά για να δηλώσει τα υπόρρητα. Αλλωστε, ο Κωστής Παπαγιώργης γι’ αυτό το σχήμα λόγου έγραψε ένα ολόκληρο βιβλίο, το «Λάδια Ξίδια».

Υπάρχει ένα πλάνο στη ταινία, στο οποίο ένας άντρας κρατά στους ώμους του ένα μικρό παιδί και περπατά. Γυρίστηκε στην Κύμη, τον τόπο όπου ο συγγραφέας έζησε την παιδική του ηλικία, και πάντα λαχταρούσε να επιστρέψει. Η έκφραση «λάδια-ξίδια» αυτό ακριβώς περιγράφει σε εκείνα τα μέρη, το παιδί που μεταφέρεται στους ώμους σαν ένα δοχείο λάδι. Το πλάνο διατρέχει την ταινία ως μαγική εικόνα και εναλλάσσεται με ένα άλλο πλάνο, τα παιδιά που παίζουν στο Σουτσίνι, όπως έκανε κι εκείνος μικρός. Η υπενθύμιση μιας διαρκούς επιστροφής.

«Η νοσταλγία για την παιδική ηλικία σημαίνει για μένα –νομίζω και για τον Κωστή– την επιθυμία να ξαναβρώ τη ζεστασιά και τη φλόγα που μεγαλώνοντας χάνεται από τη ζωή μας. Οταν κάνω σινεμά είναι σαν να φτιάχνω ένα όνειρο», λέει η Ελένη Αλεξανδράκη.

«Στις ταινίες μου βάζω στη σειρά τα πράγματα που κάνουν την καρδιά μου να χτυπά. Κι αν το κάνω ειλικρινά, ο θεατής νιώθει τη συγκίνηση. Οταν δουλεύαμε το μοντάζ του ντοκιμαντέρ αναρωτιόμουν συχνά τι θα έλεγε ο Κωστής γι’ αυτό που κάνουμε. Φαντάζομαι ότι θα απαντούσε “καλά το πας, Ελενίτσα, καλά το πας”».

​​Η ταινία «Κωστής Παπαγιώργης, ο πιο γλυκός μισάνθρωπος» βγαίνει στις αίθουσες στις 19 Απριλίου. Εχει τιμηθεί με το Βραβείο της Πανελλήνιας Ενωσης Κριτικών Κινηματογράφου στο 20ό Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Διεύθυνση φωτογραφίας: Διονύσης Ευθυμιόπουλος. Μοντάζ: Νίκος Πάστρας. Ηχος: Χρήστος Παπαδόπουλος. Παραγωγή: Ελένη Κοσσυφίδου.

* Ο Κωστής Παπαγιώργης έφυγε από τη ζωή πριν από 4 χρόνια.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή