Στην «Kαθημερινή» της 13ης Μαρτίου δημοσιεύθηκε κριτική του βιβλίου με τον τίτλο «Ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης με τα δικά του λόγια – Τόμος Α΄: 1942-1974» του Αλέξη Παπαχελά. Tην υπογράφει ο καθηγητής Θανάσης Διαμαντόπουλος.
Ο κ. Διαμαντόπουλος έχει συγγράψει τον β΄ τόμο της πολιτικής βιογραφίας του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Κυκλοφόρησε και ένα βιβλιαράκι με τον τίτλο «Το πορτρέτο ενός ηγέτη. Από την ιστορία του Μητσοτάκη στον Μητσοτάκη της ιστορίας. Μνήμες και σκέψεις από μια 25χρονη γνωριμία». [Βιαστικό σχόλιο: Είχαν προηγηθεί πάμπολλες ώρες συνομιλιών Μητσοτάκη – Διαμαντόπουλου, παρά τη δυσαρέσκεια του Μητσοτάκη από το πρώτο βιβλίο, που το είχε χαρακτηρίσει «ό,τι χειρότερο έχει ποτέ γραφεί για εμένα» («Πορτρέτο», σελ. 37). Εύγλωττο για τους χαρακτήρες των δύο ανδρών.]
Με σχετική καθυστέρηση έρχομαι να σχολιάσω την περίπτωση. Περικοπή ενός πολύ εκτενέστερου κειμένου: «Δείχνει [το βιβλίο Παπαχελά] τη σταθερότητα / εμμονή στην οπτική γωνία του Μητσοτάκη επί των γεγονότων της εν λόγω περιόδου … Αυτή η σταθερότητα περιλαμβάνει βέβαια και την πλήρη ανικανότητά του για αυτοκριτική θεώρηση της δράσης του…». Μα στις σελίδες του βιβλίου παρουσιάζεται να λέει πολλές φορές «ίσως αυτό ήταν λάθος» μου. «Υποθέτω, εκ των υστέρων κάνω την κριτική, ότι οι χειρισμοί οι δικοί μας ήταν βιαστικοί και υπερβολικά τολμηροί για εκείνη την ώρα» (Παπαχελάς, σελ. 209). Την ώρα του σχηματισμού της κυβερνήσεως Νόβα στην πιο κρίσιμη για τον ίδιο απόφαση της προδικτατορικής πολιτικής του σταδιοδρομίας. «Και τα ’παιξα κι έχασα» (Παπαχελάς, σελ. 252). «Ηταν λάθος μου. Αλλά δεν περίμενα ποτέ ότι θα συμβεί αυτό έτσι όπως έγινε» (σελ. 279).
«Οι αναρίθμητες φορές που ο Μητσοτάκης χρησιμοποιεί την αντωνυμία “εγώ” το πάθος / εμπάθεια / ζηλοφθονία που αναδεικνύει, μολονότι σε ορισμένα σημεία τον πιστώνει και με κάποιες αρετές για τον Κων. Καραμανλή και που είναι διαφορετική από την απλή απέχθεια που βγάζει για τον Ανδρέα Παπανδρέου».
Ενα ένα. Η χρήση του «εγώ». Αυτό το άτιμο το Ich (I, je). O κ. Διαμαντόπουλος πάει να βγάλει συμπεράσματα από τη συχνή χρήση από τον Μητσοτάκη της λέξης «κόμπλεξ». Εμείς, οι νέοι και έφηβοι του πολέμου και της Κατοχής, διαμορφωθήκαμε πνευματικά μέσα σε περιβάλλον στο οποίο συγκυριαρχούσαν Μαρξ και Φρόιντ. «… Τόσο για τον Φρόιντ όσο και για τον Μαρξ, δύο θεότητες της εποχής μας» («Collectanea» του μεγάλου στοχαστή του περασμένου αιώνα Ζήσιμου Λoρεντζάτου). Του Φρόιντ συνεισφορά η χρήση της λέξης «κόμπλεξ». Η χρήση της για όλες μας τις αναποδιές. Γράφει ο Μητσοτάκης: «… Δεν το έκανα όμως, διότι είχα και ένα κόμπλεξ, ένα κόμπλεξ, θα τολμούσα να πω, με την αρχηγία» (Παπαχελάς, σελ. 98).
Οι γνώμες του Μητσοτάκη για τον Κωνσταντίνο Καραμανλή ως πολιτική προσωπικότητα: «Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, το είπα από την αρχή και πάντα το λέω, ο Καραμανλής ήταν ο καλύτερος της γενιάς του … Και για την Ελλάδα ασφαλώς ο καλύτερος πρωθυπουργός, εφ’ όσον θα είχαμε πρωθυπουργό της Δεξιάς» (Παπαχελάς, σελ. 67). «… ο λαός καταλαβαίνει … ποιος είναι ο κατάλληλος σε δύσκολες ώρες να τον κυβερνήσει. Και ο Καραμανλής ήταν ο καλύτερος να τον κυβερνήσει» (σελ. 68). Γράφει ο ίδιος ο κ. Διαμαντόπουλος στη σελίδα 28 του «Πορτρέτου»: «…στις εμμονές του Κώστα Μητσοτάκη για τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, τον μόνο ίσως μεταπολεμικό ηγέτη που έκρινε άξιο για αντιπαράθεση μαζί του…». Για στιγμιαίες του κρίσεις και αρνητικές εκφράσεις, ας μην παραβλέπουμε τα πολιτικά δεδομένα της εποχής τους. Εντέλει κάτι, νομίζω, πρέπει να σημαίνει η εκλογή του Καραμανλή το 1990 στην Προεδρία της Δημοκρατίας με πρωτοβουλία και ενέργειες του Μητσοτάκη. Γεγονός που ικανοποίησε βαθύτατα τον μεγάλο Ελληνα statesman. Διότι απετέλεσε δικαίωσή του, ύστερα από την απρέπεια του Ανδρέα Παπανδρέου με τον Σαρτζετάκη.
«Απλή απέχθεια που βγάζει για τον Ανδρέα Παπανδρέου». Λέει ο Μητσοτάκης (Παπαχελάς, σελ. 248): «Και δεν είχα ποτέ μου με τον Ανδρέα προσωπική εμπάθεια». Απέχθεια – εμπάθεια, έννοιες σχεδόν συνώνυμες. Προσωπικά, μπορώ να το επιβεβαιώσω ύστερα από ατελείωτες ώρες συνομιλιών με τον Μητσοτάκη. Υπήρχε μόνο δριμεία κριτική των πράξεων του Ανδρέα. Οχι χαρακτηρισμοί.
Και τώρα η παραπλανητική παρατήρηση του κ. Διαμαντόπουλου: «… καταφαίνεται πως ο μετέπειτα πρωθυπουργός ήταν ο άνθρωπος του Κόκκα – κάποιος θα είχε την τάση, έστω καθ’ υπερβολήν, να γράψει “το ενεργούμενο”… – στον αμείλικτο πόλεμο των εκδοτών για την εκ των παρασκηνίων κυριαρχία». Ο Μητσοτάκης ενεργούμενο του Κόκκα; Ε, υπάρχουν όρια! Υστερα από πλείστες, καθ’ ομολογίαν του ιδίου, πολύωρες συνομιλίες με τον Μητσοτάκη, δεν το είχε αντιληφθεί. Και το συνάγει τώρα από την εξής στιχομυθία Μητσοτάκη – Γεωργίου Παπανδρέου, όπως την παραθέτει ο ίδιος: «“Αφού μου το λέτε, θα ρωτήσω τον Κόκκα και θα σας πω”. Και τον πήρα τηλέφωνο [τον Παπανδρέου έπειτα από την επικοινωνία με τον Κόκκα] και του είπα εμείς συμφωνούμε». Η συνέχεια που παραλείπεται από τον κ. Διαμαντόπουλο: «Εμείς συμφωνούμε, βάλε οποιονδήποτε, αρκεί να μη γίνει ρήξις». (Παπαχελάς, σελ. 196). Βάλε οποιονδήποτε υπουργό Εθνικής Αμύνης. Ο Κόκκας, «Η Ελευθερία», θα υποστηρίξει την οποιαδήποτε επιλογή (ο εύλογος συλλογισμός). Λέει ο Μητσοτάκης: «Μπορεί να ήταν λάθος η ταύτισή μου μαζί του [προσωπική φιλία από τα φοιτητικά τους χρόνια]. Ολα τα πράγματα στην πολιτική έχουν το κόστος τους. Είχα όμως κέρδος από την άλλη μεριά, διότι είχα μια αποκλειστικότητα» (Παπαχελάς, σελ. 136). Διότι είχα στη διάθεσή μου, θέλει να πει, ένα δημοσιογραφικό εργαλείο, την εφημερίδα του Κόκκα. Σε συγκεκριμένη κρισιμότατη περίσταση: «Εχω την αίσθηση ότι αυτή την ιδέα [της κυβερνήσεως Νόβα], την ανόητη, την τρελή ιδέα, την είχε ο Κόκκας…» (σελ. 210). Ενεργούμενο του Κόκκα, όταν, κατά την πιο βαρυσήμαντη μετεξέλιξη των προχουντικών χρόνων, οι απόψεις τους είχαν τέτοια χαοτική απόσταση!
Και τελευταίο σημείο διαφωνίας μου, η «υστεροφημία». «Την υστεροφημία μου βέβαια πάντα τη σκεφτόμουνα. Ηθελα να κάνω το σωστό… Εγώ δεν ήθελα να γίνω πολιτικός. Οι περιστάσεις με έκαναν πολιτικό… Εγώ θα έφευγα από την πολιτική αν χρειαζότανε» (Παπαχελάς, σελ. 250). Διαφορετικά είχε σχεδιάσει την προσωπική του διαδρομή, με διαφορετικές αξίες. Οι περιστάσεις άλλαξαν τον ρουν της ζωής του. Η υστεροφημία στην οποίαν αναφέρεται δεν ήταν προσωπική. Ηταν η υστεροφημία της αποστασίας (διατύπωση Διαμαντόπουλου). «Εγώ δεν γράφω χαρτιά ποτέ» (Παπαχελάς, σελ. 202). Χαρτιά. Το βάθρο της υστεροφημίας. Ενέργειες όπως η ίδρυση επώνυμης έδρας στο Πανεπιστήμιο Stanford και του Ιδρύματος Κωνσταντίνος Κ. Μητσοτάκης είναι πρωτοβουλίες των παιδιών του. Δική του συμβολή, η συγκατάνευση. Και βέβαια η προσωπικότητά του και το έργο του. Για τον ίδιο ήταν επαρκής η δικαίωσή του από τις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις. Μεγάλη του έγνοια, η οικογένεια. Ξέδομα, οι κουβέντες με έναν αριθμό φιλικών προσώπων. Ουσία και νόημα έχει η αλήθεια για τον χαρακτήρα ενός προσώπου. Ο Μητσοτάκης ήταν έως την τελευταία του στιγμή μία σπάνια προσωπικότητα σε απολύτως ειρηνική σχέση με τον εαυτό του. Που σημαίνει και με τον κόσμο.
Καθ’ όλο το πριν και μετά το 2004 διάστημα, αυτό που πραγματικά τον έκαιγε ήταν η αγωνία για την οικονομική και γενική κατάσταση της χώρας. Τηλεφωνούσε ακόμα και σε υπουργούς του ΠΑΣΟΚ για να τους εκφράσει τις ανησυχίες του. Σε πρόσφατη παρουσίαση βιβλίου, ο καθηγητής και υπουργός στην κυβέρνηση Σημίτη Τάσος Γιαννίτσης είπε κατά λέξη: «Ηταν [ο Μητσοτάκης] ένας από τους ελάχιστους ανθρώπους που με πήραν στο τηλέφωνο και μου είπαν “προχώρα”». Το ίδιο έκανε και στις συναντήσεις, με πρωτοβουλία του, με τον Κώστα Καραμανλή πρωθυπουργό. Για αποφάσεις προέτρεπε.
Κατάληξη: Διαβάζοντας κανείς την κριτική Διαμαντόπουλου, δύσκολα θα αποφύγει τον συλλογισμό ότι η παρέμβαση αυτή είναι μια απόπειρα δικαιολογήσεως των άνισων συμπερασμάτων, τα οποία είχε προσπαθήσει να στοιχειοθετήσει στο «Πορτρέτο ενός ηγέτη». Είναι η αντίδρασή του στην καθολική αναγνώριση του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη ως statesman και εξέχουσας προσωπικότητας της μεταπολεμικής Ελλάδος. Αναγνώριση, όπως εκδηλώθηκε με τον θάνατό του.
* Ο κ. Νίκος Λ. Γ. Λιναρδάτος διετέλεσε υφυπουργός παρά τω Πρωθυπουργώ στην κυβέρνηση Κωνσταντίνου Μητσοτάκη.