Aγορά και «πόλις», Facebook και δημοκρατία

Aγορά και «πόλις», Facebook και δημοκρατία

4' 23" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Ο​​ι ακροάσεις στο αμερικανικό Κογκρέσο έχουν πολλαπλό ενδιαφέρον. Υπενθυμίζουν ότι στη δημοκρατία η λογοδοσία αποτελεί κορυφαία αρχή. Συμβολίζουν την υπαγωγή της οικονομικής ισχύος στη θεσμισμένη πολιτική ισχύ – η αγορά δεν υποκαθιστά την «πόλιν».

Πριν από είκοσι χρόνια κατέθεσε στη Γερουσία ο Μπιλ Γκέιτς, επικεφαλής της Microsoft, εγκαλούμενος για εκμετάλλευση δεσπόζουσας θέσης στην αγορά. Τώρα ήταν η σειρά του Μαρκ Ζούκερμπεργκ, επικεφαλής του Facebook. Το έναυσμα ήταν το σκάνδαλο της Cambridge Analytica (η παραβίαση της ιδιωτικότητας έως 87 εκατομμυρίων χρηστών). Είχε προηγηθεί η κριτική ότι το fb αδιαφορεί για τα θέματα του περιεχομένου της επικοινωνίας (ψευδείς ειδήσεις, λόγος μίσους, κλπ.), δεν μεριμνά επαρκώς για την προστασία της ιδιωτικότητας, και είναι ευάλωτο σε χειραγώγηση από πολιτικά-οικονομικά συμφέροντα.

Στα τέλη του 19ου αιώνα στην Αμερική, όταν άρχισαν να γιγαντώνονται οι επιχειρήσεις λαμβάνοντας τη μορφή μεγάλων εταιρειών (corporations), η συγκέντρωση οικονομικής ισχύος προκάλεσε έντονο προβληματισμό. Ενώ ο αμερικανικός φιλελευθερισμός έβλεπε ως επιθυμητή τη «φυσική» εξέλιξη των επιχειρήσεων σε μια ανταγωνιστική αγορά, η υπερβολική εταιρική ισχύς, στον βαθμό που εξαγόραζε προνόμια, θεωρείτο ότι επηρέαζε αθέμιτα τους δημοκρατικούς θεσμούς.

Η δημόσια κατακραυγή κατά της οικονομικής συγκέντρωσης οδήγησε στον περίφημο αντιμονοπωλιακό Νόμο Σέρμαν το 1890. Ο γερουσιαστής Σέρμαν υποστήριξε τον νόμο με ένα χαρακτηριστικά αμερικανικό φιλελεύθερο επιχείρημα: «Αν δεν υποστήκαμε τον βασιλιά ως πολιτική εξουσία, δεν θα πρέπει να υποστούμε ένα βασιλιά για την παραγωγή, μεταφορά και πώληση οποιωνδήποτε από τις αναγκαιότητες της ζωής». H διάλυση της Standard Oil του Τζον Ροκφέλερ, το 1911, σε 34 χωριστές εταιρείες (μεταξύ αυτών οι γνωστές μας Exxon, Mobil, κ.λπ.) υπήρξε η πιο προβεβλημένη εφαρμογή του νόμου. Ακολούθησαν δεκάδες άλλες τον περασμένο αιώνα. Η σημερινή μορφή του αμερικανικού καπιταλισμού συν-διαμορφώθηκε καθοριστικά από πολιτικές επιλογές. Τι μορφή θα πάρει το fb εξαρτάται, εν πολλοίς, από τους πολιτικούς.

Στην κατάθεσή του ο επικεφαλής του κέρδισε τις εντυπώσεις. Δεσμεύθηκε ότι θα κάνει αλλαγές, θα εφαρμόσει μονομερώς την αυστηρή νομοθεσία της Ε.Ε. για την προστασία των προσωπικών δεδομένων και δέχθηκε την ανάγκη «ρύθμισης» των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Το fb έχει αλλάξει δραματικά τον τρόπο που διαχέονται και χρησιμοποιούνται οι πληροφορίες σήμερα. Η κατάθεση του κ. Ζούκερμπεργκ συνεισέφερε στον προβληματισμό για θέματα υπαρξιακής σπουδαιότητας: τη χειραγώγηση, την ιδιωτικότητα, και την έλλογη επιλογή στον ψηφιακό-δικτυακό καπιταλισμό.

Επιτηρούμενη χρήση

Το Facebook, η έκτη μεγαλύτερη σε αξία εταιρεία στον κόσμο, με 2,1 δισ. χρήστες, παρέχει δωρεάν υπηρεσίες δικτύωσης. Πώς βγάζει χρήματα; Από τις διαφημίσεις. Τι πουλά; Τα προσωπικά δεδομένα που οικειοθελώς παραχωρούμε. Η χρήση του fb και των εφαρμογών του είναι επιτηρούμενη: ο αλγόριθμος της πλατφόρμας όχι μόνο καταγράφει τι θέματα σου αρέσουν, πόσο χρόνο δαπανάς σε κάθε θέμα, με ποιους επικοινωνείς, κ.λπ., αλλά μαθαίνει από τις διαχρονικές επιλογές σου έτσι ώστε να σου στέλνει μηνύματα που σε ενδιαφέρουν. Με τον τρόπο αυτό παράγεται ένας τεράστιος πλούτος προσωπικών δεδομένων και συμπερασμάτων με βάση τα οποία κατασκευάζεται το προφίλ του κάθε χρήστη, από το οποίο μπορούν να συναχθούν οι μελλοντικές επιλογές του. Πρόκειται για πολύτιμη γνώση – το όνειρο κάθε διαφημιζόμενου. Οχι μόνο γιατί η εξαιρετικά στοχευμένη πρόσβαση του επιτρέπει να απευθύνεται σε συγκεκριμένες κατηγορίες ανθρώπων, αλλά και γιατί μπορεί να γνωρίζει την αποτελεσματικότητα του μηνύματός του – ποιος βλέπει τι, και τι αγοράζει.

Η γνώση, όμως, είναι δίκοπο μαχαίρι. Οι επιτηρούμενες, δωρεάν ψηφιακές επιλογές μάς παρέχουν πολλές ευκολίες και ευκαιρίες, αλλά υποσκάπτουν, δυνητικά, την προσωπική ελευθερία και έλλογη δράση – κάποιος μας παρακολουθεί και μπορεί να μας χειραγωγήσει. Οπως προσφυώς είπε ο Τζάρον Λένιερ, πρωτοπόρος τεχνολόγος, «αν δεν πληρώνεις για κάτι, πιθανότατα είσαι το προϊόν». Οι αλγόριθμοι έχουν αλλάξει τη λειτουργία της διαφήμισης: η διαδραστικότητα της ψηφιακής τεχνολογίας μετατρέπει τη διαφήμιση (ιδιαίτερα την πολιτική) από ανακοίνωση σε εργαλείο αλλαγής της συμπεριφοράς του ατόμου.

Ενημέρωση και επιλογή

Αν σκεφθεί κανείς ότι η κύρια πηγή ενημέρωσης προέρχεται πλέον από τα κοινωνικά δίκτυα, αντιλαμβάνεται ότι οι κατασκευασμένες ειδήσεις, προσεκτικά στοχευμένες να εμφανίζονται στην οθόνη επιλεγμένων χρηστών, επηρεάζουν καθοριστικά την πολιτική συμπεριφορά. Εκτιμάται ότι τις διαφημίσεις στο Facebook που αγόρασαν ρωσικές εταιρείες, υπό την επιρροή του Κρεμλίνου, για να επηρεάσουν τις αμερικανικές εκλογές το 2016, τις είδαν περί τα 150 εκατ. πολίτες.

Οσο πιο πολύ εξατομικεύεται η πληροφορία, τόσο πιο πολύ τα άτομα μοιάζει να κατοικούν σε ένα δωμάτιο που ακούν μόνο τον αντίλαλό τους – απόψεις με τις οποίες συμφωνούν, αντιδράσεις που ενισχύουν τις προκαταλήψεις τους. Η ενημέρωση έτσι υπονομεύεται, ο διά-λογος εξασθενεί, οι πολιτικές επιλογές χειραγωγούνται. Η ψηφιακή διαδραστικότητα παράγει αμφίσημα αποτελέσματα: αφενός παρουσιάζει επιλογές που μας ικανοποιούν, αφετέρου δίνει μορφή σε ό,τι εκλαμβάνουμε ως πραγματικότητα.

Το Facebook είναι σύμβολο της άυλης, ψηφιακής-δικτυακής εποχής: από τα 493 δισ. δολ. της αξίας του, μόνο το 3% αντιστοιχεί σε υλικό ενεργητικό! Στην άυλη οικονομία το μείζον είναι η εμπιστοσύνη – εξ ου και η προθυμία του κ. Ζούκερμπεργκ να ζητήσει συγγνώμη στο Κογκρέσο. Η εμμονή του, όμως, να βλέπει τις προκλήσεις της εταιρείας του κυρίως τεχνοκρατικά («η τεχνητή νοημοσύνη θα λύσει το πρόβλημα»), του στερεί τη δυνατότητα να αντιληφθεί το ευρύτερο διακύβευμα με υπαρξιακούς-πολιτικούς όρους: την ανθρώπινη ελευθερία και τη δυνατότητα έλλογων επιλογών.

Αυτό, ωστόσο, είναι δική μας ευθύνη – των αξιών που πρεσβεύουμε και των αντιπροσώπων που επιλέγουμε να κυβερνήσουν την «πόλιν». Η απρόσκοπτη επικοινωνία έχει το τίμημά της. Η ανθρώπινη ευημερία υπερβαίνει τα οφέλη της συναλλακτικής αποτελεσματικότητας και του απρόσκοπτου καταναλωτισμού. Η γνώση λύνει προβλήματα και παράγει νέα. Αρχέγονα θέματα σε νέα συσκευασία!

* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή