Η οικονομική κρίση έχει δημιουργήσει ενδιαφέρον για την καλύτερη κατανόηση της συνετής χρηματοοικονομικής συμπεριφοράς, τόσο σε ατομικό/οικογενειακό επίπεδο, π.χ. σε όρους αποταμίευσης και δανειοληψίας, όσο και σε εταιρικό και δημόσιο επίπεδο, π.χ. δημόσιες δαπάνες και δανεισμός. Το θεμέλιο τέτοιας συμπεριφοράς είναι ο χρηματοοικονικός αλφαβητισμός, δηλαδή η ικανότητα χρήσης γνώσης και ικανοτήτων για την αποτελεσματική διαχείριση χρηματοοικονομικών πόρων σε προσωπικό επίπεδο και δια βίου. Ξεπερνά την απλή αριθμητική ικανότητα, και συμπεριλαμβάνει έννοιες σαν την κατανόηση των σωρευτικών πραγματικών επιτοκίων, του πληθωρισμού, της διαχείρισης και διαφοροποίησης του ρίσκου, κτλ.
Πώς όμως συνδέεται η χρηματοοικονομική γνώση με τη χρηματοοικονομική σταθερότητα; Πρόσφατη βιβλιογραφία, δική μου και συνεργατών, δείχνει ότι:
1) Οι χρηματοοικονομικά επιμορφωμένοι παίρνουν οικονομικά ορθολογικές αποφάσεις, σε σχέση με την αγορά περιουσιακών στοιχείων, επενδυτικών αγαθών, αποταμιευτικών προϊόντων, φορολογικής προετοιμασίας, συνταξιοδοτικής προετοιμασίας και ασφαλιστικής κάλυψης.
2) Σε θεσμικούς όρους υπεύθυνης τραπεζικής, η επαυξημένη χρηματοοικονομική ικανότητα μπορεί να συμβάλει στην προστασία πελατών και την κοινωνική απόδοση, τα οποία θα πρέπει να αποτελούν τα νέα κριτήρια μέτρησης απόδοσης τραπεζών.
3) Στις ΗΠΑ, ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός συνδέεται με την αποτελεσματική επιχειρηματικότητα, σε όρους έναρξης και απόδοσης νέων εταιρειών. Μεταρρυθμίσεις που αφορούν τον χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό σχετίζονται με υψηλότερη νεανική επιχειρηματικότητα, σε εκείνες τις πολιτείες που τις επέβαλαν.
4) Oι ενημερωμένες πολιτικές επιλογές, π.χ. σε σχετικά δημοψηφίσματα, εξαρτώνται από την κατανόηση των βασικών όρων μακροοικονομικής, δημόσιας και διεθνούς χρηματοοικονομικής. Σειρά από πρόσφατες προσωπικές έρευνες για τη Βρετανία δείχνουν ότι υπάρχει αρνητική σχέση μεταξύ χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού και προτιμήσεων υπέρ της ευρείας αναδιανομής εισοδήματος με κρατική παρέμβαση, καθώς και την τάση ψήφου προς ακραία δεξιά και ακραία αριστερά κόμματα. Στα πρόσφατα δημοψηφίσματα για την έξοδο του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς και την ανεξαρτητοποίηση της Σκωτίας από το Ηνωμένο Βασίλειο, οι χρηματοοικονομικά αναλφάβητοι ήταν περισσότερο πιθανό να εκφράσουν αποσχιστικές τάσεις.
5) Μία πρόσφατη μελέτη στις ΗΠΑ δείχνει ότι 30-40% της ανισότητας πλούτου κατά τη συνταξιοδότηση αποδίδεται σε διαφορές χρηματοοικονομικής επιμόρφωσης. Αυτή η γνώση διαμορφώνεται νωρίς στη ζωή των ανθρώπων και γίνεται ενδογενής ως προς μια σειρά αποφάσεων κατά την ενήλικη ζωή. Είναι λίγες οι μεταβλητές που επεξηγούν την οικονομική ανισότητα σε τόσο μεγάλο βαθμό και γίνεται εύκολα αντιληπτό γιατί ο χρηματοοικονομικός αλφαβητισμός αποτελεί μείζονος σημασίας ατζέντα πολιτικής.
Ποιες είναι όμως οι μοντέρνες δράσεις που μπορούν να συμβάλουν στο χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό στις νεότερες γενιές;Από πλευράς επιχειρηματικότητας, οι τράπεζες και οι χρηματοπιστωτικοί/ ασφαλιστικοί/ αναπτυξιακοί φορείς πρέπει να εντείνουν τις προσπάθειες κατανόησης και να διευρύνουν τις προσπάθειες βελτίωσης του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Από πλευράς πολιτικής και δημοσίου διαλόγου, οι φορείς, οι παρατάξεις, τα ΜΜΕ και οι ενεργοί πολίτες πρέπει να συμμετάσχουν ενεργά σε δραστηριότητες χρηματοοικονομικής επιμόρφωσης που αποβλέπουν στην ανάπτυξη των ικανοτήτων χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού διά βίου. Από πλευράς εκπαιδευτικού συστήματος, τα υπουργεία παιδείας, τα παιδαγωγικά ινστιτούτα, ακαδημαϊκοί, καθηγητές και δάσκαλοι θα πρέπει να εντείνουν την επικοινωνία και να αρχίσουν τη συνεργασία για τη δημιουργία νέου, εκσυγχρονισμένου εκπαιδευτικού υλικού που να αφορά το χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό στη σύγχρονη εποχή. Χρειάζεται να βρεθεί χώρος στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα -σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης- για σχετικές δράσεις και μαθήματα.
Οι νέες τεχνολογίες και οι διεθνείς συνεργασίες στην ψηφιακή εποχή της χρηματοοικονομικής τεχνολογίας (fintech) είναι απαραίτητες, μιας και η ευκολία των νέων ψηφιακών αγορών χωρίς τη σχετική διά βίου εκπαίδευση, μπορεί να ενέχει νέους κινδύνους, ιδιαίτερα για ευάλωτες ομάδες. Μια ενδιαφέρουσα νέα προσπάθεια για τη δημιουργία μιας τηλεπλατφόρμας χρηματοοικονομικής επιμόρφωσης είναι αυτή του προγράμματος PROFIT (Promoting Financial Awareness and Stability: http://projectprofit.eu/ ). Έχει χρηματοδοτηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση με 1,6 εκατομμύρια ευρώ, στα πλαίσια του Ορίζοντα 2020. Του προγράμματος ηγούνται το Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης, το Εθνικό Κέντρο Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης στη Θεσσαλονίκη, το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, η Συνεταιριστική Τράπεζα Καρδίτσας (στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Συνομοσπονδίας Ηθικών και Εναλλακτικών Τραπεζών – FEBEA), η αυστριακή εταιρία Semantic Web Company και η σλοβάκικη τεχνολογική εταιρία EEA.
Παγκόσμιοι φορείς, όπως ο ΟΟΣΑ και η Παγκόσμια Τράπεζα, προωθούν δράσεις, συνεργασίες, δίκτυα, εθνικές στρατηγικές και εργαλειοθήκες για τη βελτίωση του χρηματοοικονομικού αλφαβητισμού. Χώρες όπως οι Η.Π.Α., η Ιταλία, κ.ά. έχουν συστήσει αρμόδια εθνικά συμβούλια για τη χρηματοοικονομική ικανότητα των πολιτών και πολλές άλλες χώρες σχεδιάζουν και προωθούν εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις που αφορούν το χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό.
Στη χώρα μας τα τελευταία δύο χρόνια διεξάγεται ένα σημαντικό forum για το θέμα, φιλοξενούμενο από το Ινστιτούτο Χρηματοοικονομικού Αλφαβητισμού και το Χρηματιστήριο Αξιών Αθηνών. Φέτος η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στις 20 Απριλίου, υπό την αιγίδα ειδημόνων ακαδημαϊκών για το χρηματοοικονομικό αλφαβητισμό από τη Μεγάλη Βρετανία, την Ελλάδα και την Κύπρο. Ενείχε την παρουσίαση των εθνικών στρατηγικών για τη χρηματοοικονομική εκπαίδευση από την υπεύθυνη του ΟΟΣΑ και άλλες παρουσιάσεις και συμμετοχές από σημαντικούς εγχώριους φορείς από το χώρο της ασφάλισης, της τραπεζικής, της πολιτικής και της εκπαίδευσης. Μέσα στα βασικά συμπεράσματα ήταν η ανάγκη ανάληψης εθνικής δράσης για τον πολύ σημαντικό αυτό τομέα εκπαιδευτικής και κοινωνικής πολιτικής.
* Ο κ. Γεώργιος Πάνος είναι Καθηγητής Χρηματοοικονομικής στη Σχολή Διοίκησης Adam Smith στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης.