Κι όμως, η Ελλάδα θα μπορούσε να είχε γίνει κομμουνιστική χώρα το 1947 και να είχε παραμείνει κομμουνιστική τουλάχιστον ώς το 1989. Ελάχιστοι το αναλογίζονται αυτό, καθώς έχει επικρατήσει καθολικά η πεποίθηση ότι στις 9 Οκτωβρίου 1944, στη Διάσκεψη της Μόσχας, ο Τσώρτσιλ έγραψε σε μια χαρτοπετσέτα ότι επιθυμούσε να ελέγχει η Βρετανία το 90% της Ελλάδας, έδωσε τη χαρτοπετσέτα αυτή στον Στάλιν, ο οποίος συμφώνησε αμέσως κι από τότε ζήσαμε εμείς καλά και οι Αμερικανοί καλύτερα.
Ωστόσο, η λεγόμενη «συμφωνία των ποσοστών» δεν έγινε τόσο εύκολα πραγματικότητα, αφού για δύο-τρία χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου, τα πάντα ήταν ρευστά, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Ο Τσώρτσιλ είχε χάσει τις εκλογές του 1945, η αποδυναμωμένη Βρετανία εγκατέλειπε την Αυτοκρατορία και υποχωρούσε στη διεθνή σκηνή και η Αμερική δεν είχε ακόμα αποφασίσει να την αντικαταστήσει. Η Δυτική Ευρώπη που γνωρίσαμε σταθεροποιήθηκε μόλις το 1947, όταν ψηφίστηκε στο Κογκρέσο το Σχέδιο Μάρσαλ για τη στήριξη της Ελλάδας και της Τουρκίας. Κι αν η εφαρμογή του σχεδίου αυτού αποτύγχανε στην Αθήνα, τότε όχι μόνο η Ελλάδα, αλλά ενδεχομένως ολόκληρη η Γερμανία (και όχι μόνο το ανατολικό τμήμα της), η Ιταλία και η Γαλλία να είχαν διολισθήσει στη σοβιετική σφαίρα επιρροής.
Το χρονικό
Αυτά τουλάχιστον υποστηρίζει ο Μπεν Στιλ, οικονομολόγος, επικεφαλής του τμήματος οικονομικών της αμερικανικής δεξαμενής σκέψης Council of Foreign Relations και συγγραφέας του βιβλίου «The Marshall Plan: Dawn of the Cold War», (Simon & Schuster, 2018). Στη συνέντευξη που παραχώρησε στην «Κ» αναφέρθηκε στην ελληνική πλευρά του Σχεδίου Μάρσαλ. Στην Ελλάδα δεν έχουμε συνειδητοποιήσει πόσο δύσκολο ήταν να εγκριθεί ένα τέτοιο σχέδιο. Στην πρώτη του μορφή ήταν ένα σχέδιο στήριξης της Ευρώπης που δεν προκαλούσε ενθουσιασμό σε μια εσωστρεφή Ουάσιγκτον όπου επικρατούσε το σύνθημα «Μην παριστάνετε τον Αγιο Βασίλη στην Ευρώπη».
Η χώρα μας ήταν η πρώτη στην οποία εφαρμόστηκε το Σχέδιο Μάρσαλ, αφού λόγω του μικρού μεγέθους της τα κεφάλαια που απαιτούνταν δεν ήταν τόσο υψηλά ώστε να προκαλέσουν αντιδράσεις στην αμερικανική κοινή γνώμη. Η ελληνική επιτυχία του σχεδίου ενίσχυσε τα επιχειρήματα των Αμερικανών υποστηρικτών του, οι οποίοι έπεισαν το Κογκρέσο να εγκρίνει την επέκτασή του στην υπόλοιπη Ευρώπη. Κι έτσι, το Σχέδιο Μάρσαλ συνέβαλε καθοριστικά στη θεμελίωση του μεταπολεμικού δυτικού κόσμου επάνω σε δύο κύριους πυλώνες ασφάλειας και ευημερίας, το ΝΑΤΟ και την Ευρωπαϊκή Κοινότητα που εξελίχθηκε στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Δηλαδή, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι στην Αθήνα δεν γεννήθηκε μόνο ο δυτικός πολιτισμός, αλλά και η μεταπολεμική Δυτική Ευρώπη, όπως τη γνωρίσαμε.
Σύμφωνα με το βιβλίο του Στιλ, στο τέλος του 1946 και στις αρχές του 1947, δύο μέλη των λεγόμενων «σοφών του Στέιτ Ντιπάρτμεντ», οι νέοι τότε διπλωμάτες Τσαρλς Μπόλεν και Ντιν Ατσεσον πίστευαν ότι οι Σοβιετικοί σχεδίαζαν να εγκαταστήσουν κομμουνιστικό καθεστώς στην Αθήνα, ότι εργάζονταν σταθερά για να περικυκλώσουν τη Γερμανία, την Τουρκία και το Ιράν και ότι η Αθήνα εμφάνιζε τότε τον μεγαλύτερο κίνδυνο άμεσης κατάρρευσης εξαιτίας της αποχώρησης των Βρετανών. Την ίδια περίοδο, ο Σοβιετικός υπουργός Εξωτερικών Βιατσεσλάβ Μολότοφ πίεζε τον Στάλιν να ενισχύσει περισσότερο τους κομμουνιστές αντάρτες στην Ελλάδα. Αν οι ΗΠΑ δεν είχαν αντικαταστήσει την Αγγλία ως εγγυήτρια δύναμη στην Αθήνα, το «90%» θα ήταν μια τσαλακωμένη χαρτοπετσέτα και οι Σοβιετικοί προφανώς θα κάλυπταν το κενό εξουσίας. «Το 1946, ο Στάλιν προσπάθησε να ασκήσει πίεση στην Τουρκία και στο Ιράν, αλλά θορυβήθηκε από τη σφοδρή αντίδραση των Αμερικανών», λέει ο Στιλ, επισημαίνοντας ότι ο Σοβιετικός ηγέτης ήθελε να αποφύγει μια σύγκρουση με τις ΗΠΑ. «Αλλά αν ο πρόεδρος Τρούμαν δεν είχε επιδείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για να στηρίξει την Αθήνα, τότε μπορεί ο Στάλιν να επιχειρούσε εκ νέου να ενισχύσει τις δυνάμεις των κομμουνιστών». Μέχρι να εφαρμοστεί το Δόγμα Τρούμαν μέσα από το Σχέδιο Μάρσαλ για την υποστήριξη της διαλυμένης Ευρώπης, όλα ήταν ρευστά. Η Ιστορία μπορούσε να προχωρήσει προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. «Το “Δόγμα Τρούμαν” αποσαφήνισε την αμερικανική πολιτική στην περιοχή, ανάγκασε τον Στάλιν να εστιάσει την προσοχή του στην Ανατολική Ευρώπη και να αρκεστεί απλώς σε ειρωνείες κατά του Τίτο που υποστήριζε στην Ελλάδα έναν αγώνα, που ο ίδιος θεωρούσε μάταιο».
Αλυσιδωτή αντίδραση
Η επιτυχία του Σχεδίου Μάρσαλ στην Ελλάδα και στην Τουρκία προκάλεσε μια αλυσιδωτή αντίδραση. Ο Στάλιν ανησύχησε ότι θα μπορούσε να χάσει και την Ανατολική Ευρώπη, η οποία ίσως στρεφόταν στους Αμερικανούς για να εξασφαλίσει μερίδιο στο σχέδιο. Ο Ρώσος ηγέτης, όμως, με τη σοβιετική οικονομία τραυματισμένη, δεν μπορούσε να απαντήσει στο Σχέδιο Μάρσαλ με ένα αντίστοιχο. Εξάλλου, δεν ήταν απαραίτητο. Η Δημοκρατία κοστίζει γιατί προϋποθέτει την ελευθερία και την ευημερία ενός λαού, ενώ ο κομμουνισμός είναι πιο «οικονομικός», αφού επιβάλλεται ως καθεστώς. Κατά συνέπεια, ο Στάλιν επενέβη στην Τσεχοσλοβακία με πραξικόπημα και διέταξε τη σκλήρυνση της εξουσίας σε όλες τις χώρες στις οποίες η Μόσχα είχε εγκαταστήσει φιλικές κυβερνήσεις. Το σοβιετικό πραξικόπημα έδωσε την αφορμή που χρειαζόταν ο Τρούμαν για να πείσει το Κογκρέσο για την επέκταση του Σχεδίου Μάρσαλ σε όλη τη Δυτική Ευρώπη και κυρίως στη Γερμανία προκειμένου να αποτραπεί η κατάρρευση που θα έκανε τις χώρες αυτές εύκολα θύματα της Μόσχας.
Με άλλα λόγια, το μεγαλύτερο τμήμα της Ευρώπης ήταν μια «γκρίζα ζώνη» και το Σχέδιο Μάρσαλ συνέβαλε στην εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας σε μεγάλο μέρος της ζώνης αυτής. «Σκεφθείτε το ενδεχόμενο ο Χένρι Ουάλας να είχε κερδίσει την υποψηφιότητα για αντιπρόεδρος του Ρούσβελτ στις εκλογές του 1944, κάτι που κόντεψε να συμβεί. Τότε θα γινόταν αυτός πρόεδρος τον Απρίλιο του 1945 και θα ακολουθούσε μια πολιτική συνεργασίας με τη Σοβιετική Ενωση σχεδόν με κάθε κόστος. Σε αυτή την περίπτωση, ο Στάλιν θα είχε πετύχει τον στόχο του να ελέγξει ολόκληρη τη Γερμανία και το λιγότερο που θα έκανε στη συνέχεια θα ήταν να αποσταθεροποιήσει τη Γαλλία και την Ιταλία μέσα από τα κομμουνιστικά κόμματα των χωρών αυτών. Σε αυτή την περίπτωση, ο Ψυχρός Πόλεμος θα είχε χαθεί προτού καν αρχίσει. Χωρίς το Σχέδιο Μάρσαλ δεν θα υπήρχε ούτε ΝΑΤΟ, ούτε Ευρωπαϊκή Ενωση».
Η ίδρυση του ΝΑΤΟ
Τέλος, μέχρι να «επιβληθεί» από τους Αμερικανούς το Σχέδιο Μάρσαλ, Γάλλοι και Σοβιετικοί ήθελαν να υποχρεώσουν τη Γερμανία σε εξοντωτικές αποζημιώσεις για να ξαναχτίσουν τις δικές τους οικονομίες. Η παρέμβαση του Τρούμαν μέσω του Σχεδίου Μάρσαλ απέτρεψε αυτά τα σχέδια, επιβάλλοντας την άποψη ότι η Γερμανία έπρεπε να σταθεί και πάλι στα πόδια της. Το «αντάλλαγμα» που ζήτησαν Βρετανοί και Γάλλοι για να συναινέσουν στην ενδυνάμωση της Γερμανίας ήταν, αφενός, η ίδρυση του ΝΑΤΟ για την άμυνα απέναντι στους Ρώσους και αφετέρου, η δημιουργία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας για τον έλεγχο της Γερμανίας μέσα από τον συγχρονισμό των οικονομικών πολιτικών των κρατών-μελών.
Ολα, όμως, θα μπορούσαν εύκολα να εξελιχθούν διαφορετικά.
Θα μπορούσε, για παράδειγμα, να μην είχε υπάρξει ποτέ η προεδρία Τρούμαν. «Σκεφθείτε αν ο Ρούσβελτ δεν είχε πεθάνει ξαφνικά το 1944», λέει ο Στιλ. «Ο Ρούσβελτ ήταν έξυπνος και πραγματιστής, αλλά ο τερατωδώς ηλίθιος (σ.σ. υπουργός Οικονομικών επί Ρούσβελτ) Χένρι Μοργκεντάου θα διατηρούσε πιθανότατα ισχυρή επιρροή στην Ουάσιγκτον. Θα θυμίσω ότι ο Μοργκεντάου σταθερά υποστήριζε ότι η Αμερική έπρεπε να προχωρήσει στην αποβιομηχάνιση της Γερμανίας. Αντίθετα, το Στέιτ Ντιπάρτμεντ του Τρούμαν έκανε μια εξαιρετική δουλειά και έπεισε κυρίως τους Γάλλους ότι ο εγκλωβισμός των Γερμανών σε συνθήκες φτώχειας δεν ήταν πλέον μια αποδεκτή επιλογή». Κάπως έτσι η Ελλάδα, χωρίς να κάνει πολλά η ίδια, έσωσε την Ευρώπη.
Ο Τρούμαν και το… άγαλμα
Στην ομιλία του στο Κογκρέσο στις 12 Μαρτίου 1947 για τη διακήρυξη του «Δόγματος Τρούμαν», ο 33ος πρόεδρος των ΗΠΑ Χάρι Τρούμαν υπογράμμισε ότι η στρατιωτική και οικονομική βοήθεια στην Ελλάδα και στην Τουρκία ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για την πολιτική και την οικονομική σταθερότητα, για να μην επεκταθεί ο κομμουνισμός στην Ευρώπη. Η αρχική εφαρμογή του Σχεδίου Μάρσαλ (που πήρε την ονομασία του από τον υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ στρατηγό Τζορτζ Μάρσαλ) έγινε με αποστολή βοήθειας συνολικού ύψους 400 εκατ. δολ. Τα 300 από αυτά κατευθύνθηκαν στην Ελλάδα και ισοδυναμούν με κάτι λιγότερο από 3 δισ. δολ. με σημερινές τιμές. Ο ρόλος του Τρούμαν στη θωράκιση της Ελλάδας απέναντι στον κομμουνισμό θεωρείται η πραγματική αιτία των επιθέσεων που γίνονται μέχρι σήμερα στο άγαλμά του στην Αθήνα από κομμουνιστές ακτιβιστές.