Το Κτίριο Δοκιμών της Ελληνικής Λυρικής Σκηνής (ΕΛΣ) βρίσκεται στον Ταύρο, ανάμεσα σε βιοτεχνίες με είδη νεωτερισμών. Θα μπορούσε να στεγάζει μια εφορία, αν δεν ακουγόταν από τα παράθυρα η μουσική. Στον πρώτο όροφο κάνουν πρόβα για την όπερα «Ναμπούκο» του Τζουζέπε Βέρντι, τη νέα παραγωγή της ΕΛΣ που σε λίγες μέρες κάνει πρεμιέρα στο Ηρώδειο. Το τραγούδι βγαίνει από τους τοίχους και σκορπίζει τη χάρη του στη γειτονιά.
Εφτασα λίγο μετά το διάλειμμα, τώρα ετοιμάζονται να επαναλάβουν μέρος της Α΄ πράξης. Η μεγάλη αίθουσα είναι γεμάτη κόσμο: οι χορωδοί στο κέντρο, οι πρωταγωνιστές καθισμένοι περιμετρικά. Πιο πέρα οι υπεύθυνες της σκηνής, ο πιανίστας μπροστά στο πιάνο του, ο διευθυντής της χορωδίας. Ο σκηνοθέτης Λέο Μουσκάτο έχει το δικό του τραπέζι, δίπλα του η βοηθός του Αλεσάντρα ντε Αντζέλις. Ολοι φορούν τα συνηθισμένα καθημερινά τους ρούχα. Κάνει ζέστη, έχουν κουραστεί, μιλούν μεταξύ τους. Κάποιος φωνάζει ησυχία, ακούγονται οι πρώτες νότες στο πιάνο.
Αυτό φτάνει για να μεταμορφωθούν τα πάντα: Είμαστε πια στα Ιεροσόλυμα, μέσα στον Ναό του Σολομώντα. Οι Εβραίοι έχουν ηττηθεί από τους Βαβυλώνιους και ο Ναμπούκο, ο μέγας βασιλιάς Ναβουχοδονόσωρ Β΄, ετοιμάζεται να καταλάβει την πόλη. Οι χορωδοί ως Εβραίοι σκλάβοι, χωρισμένοι σε άντρες και γυναίκες, ορμούν τραγουδώντας από τις δύο πλευρές της αίθουσας προς το κέντρο, ενώ οι Βαβυλώνιοι στρατιώτες κρατώντας πλαστικά πολυβόλα τους εμποδίζουν.
Μεταμορφώσεις
Πώς είναι δυνατόν να έχουν εξαφανιστεί ο αδιάφορος χώρος, οι κουρασμένοι άνθρωποι, η ένταση της δουλειάς; Πώς μπορεί ο Δημήτρης Πλατανιάς, ο κορυφαίος βαρύτονος που ήρθε στην πρόβα με ένα φαρδύ παντελόνι και τα αθλητικά του παπούτσια, να γίνεται ο πανίσχυρος Ναμπούκο μόλις αρχίζει να τραγουδά;
Ολα ξεκινούν και τελειώνουν στο τραγούδι. Αυτή είναι η μαγεία της όπερας, η δύναμη που δεν θα την αφήσει να χαθεί. Εδώ και μία δεκαετία τουλάχιστον είθισται οι κλασικές όπερες –ο Βέρντι είναι ο σημαντικότερος συνθέτης του ιταλικού ρομαντισμού και τα έργα του διέπονται από το πνεύμα του 19ου αιώνα– να «μεταφέρονται» στον σύγχρονο κόσμο. Οι νεωτεριστές σκηνοθέτες, το είπε πρόσφατα η Κέιτι Μίτσελ για την τολμηρή «Λουτσία» της, πιστεύουν πως αν το είδος δεν ανανεωθεί, θα πεθάνει.
Η «Κάρμεν» που ανέβασε τον Ιανουάριο στη Φλωρεντία ο Λέο Μουσκάτο «σκανδάλισε» την Ιταλία: Ο Δον Χοσέ δεν πυροβολεί, αλλά πυροβολείται από την Κάρμεν, και αυτή η προσαρμογή υπήρξε μία δήλωση κατά της βίας που εξακολουθούν να υφίστανται οι γυναίκες.
Η καταπίεση των Εβραίων από τους Βαβυλώνιους με σημερινά όπλα και κοστούμια. Στιγμιότυπο από την πρόβα.
«Εχει ανάγκη η κλασική όπερα αυτούς τους νεωτερισμούς;», ρωτήσαμε τον σκηνοθέτη του «Ναμπούκο», που για πρώτη φορά συνεργάζεται με τη Λυρική Σκηνή. «Η άποψή μου αλλάζει ανάλογα με την όπερα», απαντά. «Οταν γράφτηκαν τα συγκεκριμένα έργα εξέφραζαν την εποχή τους. Υπάρχει πλέον μεταξύ μας απόσταση σχεδόν ενάμιση αιώνα, την οποία πρέπει να γεφυρώσουμε στη σκηνή. Ομως, σέβομαι απολύτως τη μουσική, και προσπαθώ να εκφράσω τις προθέσεις του συνθέτη. Κύριος σκοπός μου είναι να γίνει αυτή η όπερα εξίσου σημαντική για τους ανθρώπους που θα έρθουν τώρα να την παρακολουθήσουν, όσο υπήρξε και για τους συγχρόνους της. Προφανώς έχουν αλλάξει πολλά έκτοτε και κυρίως ο τρόπος σκέψης».
«Ξεκινώ, λοιπόν, με τους συνεργάτες μου την παραγωγή», συνεχίζει ο Λέο Μουσκάτο, «έχοντας ένα βασικό ερώτημα: Γιατί θέλουμε να πούμε αυτή την ιστορία τώρα; Στην κλασική όπερα αυτό που θα διηγηθούμε είναι συνήθως παλιό, και εμείς πρέπει να το ξαναπούμε σε ένα σύγχρονο ακροατήριο. Επίσης, το ελληνικό κοινό, για παράδειγμα, διαφέρει πολύ από το ιταλικό. Ο “Ναμπούκο” είναι μια πολύ σημαντική όπερα για την Ιταλία και κάθε χρόνο ανεβαίνουν πολλές νέες παραγωγές της. Ομως, κάθε φορά θεωρώ ότι ο θεατής, όποιας χώρας, όποιας κουλτούρας, πρέπει να αισθανθεί την ίδια συγκίνηση σαν να το βλέπει για πρώτη φορά. Αλλάζοντας τον σκηνικό χώρο, τον χρόνο και τις σχέσεις μεταξύ των προσώπων, όλα αλλάζουν. Και έτσι έχουμε μια νέα ιστορία».
Στην παραγωγή που θα δούμε σε λίγες ημέρες οι Βαβυλώνιοι κυβερνώνται από ένα στρατιωτικό καθεστώς. Η ενδυματολόγος Σίλβια Αϊμονίνο, μόνιμη συνεργάτιδα του σκηνοθέτη, εμπνεύστηκε τα κοστούμια τους από τις στολές εκστρατείας και παρέλασης των Γερμανών στρατιωτών και αξιωματικών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και των στρατιωτικών, ανδρών και γυναικών, της Βόρειας Κορέας. Το αγκαθωτό σύρμα που περιορίζει τους Εβραίους αιχμαλώτους είναι μια σαφής αναφορά στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, ενώ τα βασανιστήρια που υφίστανται φέρνουν στον νου τις φοβερές εικόνες των φυλακισμένων στο Γκουαντάναμο. Αναμενόμενο, θα σχολίαζε κανείς.
Από μέσα προς τα έξω
«Προφανώς όταν ακούει σήμερα κανείς μια ιστορία που αφορά τον εβραϊκό λαό και τα βάσανα που υπέστη, ο νους του πάει αυτόματα στη φρίκη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Αλλά εμείς κάνουμε θέατρο, όχι μια αναπαράσταση της Ιστορίας. Αρα, δεν θέλουμε να μεταφέρουμε την όλη δράση σε ένα ρεαλιστικό τόπο και χρόνο.
Χρησιμοποιούμε κάποια σύμβολα ώστε να γίνουν άμεσα οι συνδέσεις και πιο δραματικό το αποτέλεσμα. Για το ιταλικό κοινό η άρια “Va penciero” (“Πέτα σκέψη”) δημιουργεί αμέσως συγκίνηση, επειδή παραμένει μια αναφορά στην ανεξαρτησία της χώρας, ένα ισοδύναμο του εθνικού μας ύμνου. Για το ελληνικό κοινό δεν ισχύει αυτό.
Ολα ξεκινούν και τελειώνουν στο τραγούδι. Αυτή είναι η μαγεία της όπερας, η δύναμη που δεν θα την αφήσει να χαθεί. Από τις πρόβες της παράστασης.
Από την άλλη πλευρά εδώ έχουμε το Ηρώδειο, έναν καταπληκτικό χώρο που σε υποβάλλει και επιβάλλει τη λιτότητα ακόμη και σε μια μοντέρνα παραγωγή. Γι’ αυτό τα σκηνικά είναι πολύ απλά. Οι ερμηνευτές καθοδηγήθηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε η σκηνοθεσία να αποκτήσει έναν σφιχτό ρυθμό και οι σχέσεις μεταξύ των χαρακτήρων έναν ρεαλισμό. Εν ολίγοις, ξεκινήσαμε από μέσα για να βγούμε προς τα έξω. Τώρα ελπίζουμε ότι αυτή η κοινή προσπάθεια, θα γίνει συναίσθημα πάνω στη σκηνή».
Η όπερα «Ναμπούκο» του Βέρντι ανεβαίνει στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού στις 1, 3, 6 και 8 Ιουνίου. Σκηνοθεσία Λέο Μουσκάτο, μουσική διεύθυνση Φιλίπ Ογκέν. Στον ρόλο του Ναμπούκο, ο Δημήτρης Πλατανιάς.