Μετά μία δεκαπενταετία, η Ευρώπη επανέρχεται στα Βαλκάνια. Προηγήθηκε η «Στρατηγική για τα Δυτικά Βαλκάνια» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (6.2.18), ακολούθησε η Σύνοδος Κορυφής στη Σόφια (17.5.18) ανάμεσα στην Ευρωπαϊκή Ενωση και στα Δυτικά Βαλκάνια. Η επάνοδος εξηγείται, καθώς όλα τα προβλήματα συγκλίνουν εκεί: ρωσική διείσδυση, οικονομική ακινησία, οργανωμένο έγκλημα, διαφθορά, μεταναστευτικές ροές, ισλαμιστικές τρομοκρατικές οργανώσεις, ανεπίλυτα εδαφικά και εθνοτικά θέματα, κινεζικό ενδιαφέρον. Τα Βαλκάνια επανακάμπτουν ως «μαλακόν υπογάστριον της Ευρώπης»· ενώ, σε απόσταση αναπνοής, συνεχίζεται η αποσταθεροποίηση της Μέσης Ανατολής. Πρόκειται για άλλη μια προσπάθεια της Ευρώπης να «εκπολιτίσει» μια περιοχή η οποία, από τις αρχές του 19ου αιώνα, την παρενοχλεί ποικιλοτρόπως. Με ποια πνευματικά εφόδια θα επιτύχει τώρα σε ό,τι απέτυχε επί δύο και πλέον αιώνες;
Οι πρόσφατες δηλώσεις του Ντόναλντ Τουσκ δεν εμπνέουν αισιοδοξία. Επιστρέφοντας από τη βαλκανική περιοδεία του, πριν από τη Σύνοδο Κορυφής στη Σόφια, υπενθύμισε ότι «τα Βαλκάνια παράγουν περισσότερη Ιστορία από όση μπορούν να καταναλώσουν» – εκτίμηση αποδιδόμενη στον Τσώρτσιλ. Αν έτσι συνοψίζεται η δυτική διάγνωση για τα Βαλκάνια, η αντιμετώπιση αντιστοιχεί στη μέθοδο του «δασκάλου» Κονδυλάκη για την επίλυση μαθηματικών προβλημάτων: «το κάτω-κάτω καταργούμεν την υφαίρεσιν» – εν προκειμένω την Ιστορία. Η απλουστευτική αυτή θεραπεία έχει επανειλημμένως προταθεί, καθώς πλείστοι όσοι εμπειρογνώμονες και πολιτικοί έχουν καλέσει τους Βαλκανίους «to travel light», να απαλλαγούν από το βάρος της Ιστορίας. Ομως, οι Βαλκάνιοι εμμένουν στις αποσκευές τους. Το κατ’ εξοχήν πρόβλημα Ιστορίας, το Μακεδονικό, έρχεται και επανέρχεται.
Η Ιστορία είναι στην πραγματικότητα το σύνολο των συμβόλων τα οποία εξασφαλίζουν τη συνοχή ενός λαού. Μείγμα από μύθους και αλήθειες, «Μυθιστορία» κατά τον μεγάλο ιστορικό Ουίλιαμ Χ. Μακνίλ, με ιστορικές και γεωγραφικές αναπαραστάσεις, αποτελεί ένα πολύτιμο πολιτικό κεφάλαιο, χωρίς το οποίο ούτε κράτος ούτε δημοκρατία επιβιώνουν. Αν οι Βαλκάνιοι εξαφάνιζαν την Ιστορία, οι Ευρωπαίοι θα είχαν να διαχειριστούν ένα άλλο Αφγανιστάν, με συνομιλητές πολέμαρχους.
Το πρόβλημα με τη βαλκανική Ιστορία δεν είναι η υπερπαραγωγή, αλλά αντιθέτως η ανεπάρκεια, καθώς καλείται να καλύψει τις ανάγκες όσων εθνών προέκυψαν από τη διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ετσι εξηγούνται πολλοί από τους βαλκανικούς ανταγωνισμούς. Για να οικοδομηθεί η μακεδονική εθνική ταυτότητα, χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από την ελληνική «παραγωγή»· η Ελλάδα, όμως, δεν δέχεται να στερηθεί ζωτικά κεφάλαια από τη δική της «κατανάλωση».
Οσο τα βαλκανικά κράτη ζούσαν χωρισμένα, το καθένα ανέπτυσσε ατομική «Μυθιστορία», αγνοώντας τη «Μυθιστορία» του γείτονα. Επί δεκαετίες συμβιώσαμε με τους Βουλγάρους και τους Σέρβους, χωρίς να ασχοληθούμε με τις καταβολές των αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου. Σήμερα, όμως, με την ευρωπαϊκή οικοδόμηση, την παγκοσμιοποίηση και τον ρόλο των διεθνών οργανισμών, η τακτική αυτή δεν αποδίδει. Με το Μακεδονικό, οι διεθνείς θεσμοί μάς αναγκάζουν να καθορίσουμε σαφή σύνορα ως προς τις «Μυθιστορίες» μας. Τι ειναι η Μακεδονία; Η γεωγραφική περιοχή την οποία αποσκοπούσε να απελευθερώσει η σλαβική επανάσταση του Ιλιντεν, συμπεριλαμβανομένης και της Θεσσαλονίκης; Η γεωγραφική αφετηρία της εποποιίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου; Η Ιστορία νοηματοδοτεί τον χώρο; Ή, αντιθέτως, ο γεωγραφικός χώρος καθορίζει σε ποιον ανήκει η Ιστορία; Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά έχουν γεωπολιτικές συνέπειες. Αλλες συνδέουν τους εκ Σκοπίων με τη Βουλγαρία, άλλες με την Ελλάδα.
Το πανδώριο κουτί της Ιστορίας έχει ανοίξει· δεν κλείνει διά της βίας. Ακόμη και αν η άμεση δυτική προτεραιότητα, η διεύρυνση του ΝΑΤΟ και οι διαπραγματεύσεις για την Ευρωπαϊκή Ενωση, αντιμετωπιστεί με κάποια εμβαλωματική συμφωνία, τα προβλήματα θα παραμείνουν. Οι εντάσεις μεταξύ Αθηνών, Σκοπίων, Βελιγραδίου και Σόφιας δεν θα παύσουν, οι εσωτερικές αντιδράσεις και διαιρέσεις μέσα στις χώρες δεν θα εξαφανιστούν. Η επιβολή λύσης από την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες θα εντείνει τον αντιδυτικισμό, διευκολύνοντας τη ρωσική επιρροή.
Χρειάζεται ευρεία και βαθιά αναθεώρηση των βαλκανικών Μυθιστοριών· δηλαδή, να αμφισβητηθούν οι δυτικές ιστορικές και γεωγραφικές αναπαραστάσεις τις οποίες υιοθέτησαν ενθουσιωδώς οι εκδυτικισμένες μετα-οθωμανικές εθνικιστικές ελίτ. Μια τέτοια αναθεώρηση συνεπάγεται σοβαρό γεωπολιτικό αντίκτυπο. Θα διαμόρφωνε ένα συνεκτικό βαλκανικό πολιτικό και οικονομικό σύνολο, προεκτεινόμενο σε ένα μέρος της Τουρκίας, μέσα στο οποίο θα μπορούσε να επανενσωματωθεί η Ιστορία. Η «παραγωγή» θα επαρκούσε για την «κατανάλωση».
Η Δύση δεν φαίνεται να ευνοεί ένα νοτιο-ευρωπαϊκό σύνολο. Η αναθεώρηση της βαλκανικής Μυθιστορίας θα οδηγούσε σε δυσάρεστες αναθεωρήσεις και της δυτικο-ευρωπαϊκής Μυθιστορίας. Παραλλήλως, θα στερούσε τον ευρωπαϊκό πυρήνα από δυνατότητες να ασκεί πολιτική διαιρείν και βασιλεύειν. Επομένως, οι νέες ευρωπαϊκές προσπάθειες για «εξευρωπαϊσμό των Βαλκανίων», εφόσον στηρίζονται στα ίδια πνευματικά θεμέλια με τις προγενέστερες, θα έχουν ανάλογα αποτελέσματα.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris I).