Το ελληνικό περίπτερο εγκαινιάστηκε στις 24 Μαΐου απαντώντας στο γενικό θέμα της 16ης Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας «Ελεύθερος Χώρος» με τη «Σχολή των Αθηνών». Οι φετινοί επιμελητές, Χριστίνα Αργυρού και Ράιαν Ναϊχάιζερ (Ryan Neiheiser), επιλέγουν «την αρχιτεκτονική κοινοτοπία του αμφιθεατρικού τοπίου», σε συνέχεια της προηγούμενης συμμετοχής του #ThisIsACo-op με κύριο και τότε έκθεμα ένα αμφιθέατρο όπου φιλοξενήθηκαν μία σειρά από «commons»: συζητήσεις και συμπόσια.
«Η αρχιτεκτονική αλληγορία (ή ίσως και κλισέ;) του αμφιθεάτρου επιτρέπει όχι μόνο ομαδικές διαλέξεις, αλλά και περιστασιακή περιπλάνηση, ατομική μελέτη και ανεπίσημες συζητήσεις μικρότερων ομάδων», αναφέρει το νεαρό αρχιτεκτονικό δίδυμο Neiheiser-Argyros. Κάτι παρόμοιο κάνει και το βελγικό περίπτερο. Με τον τίτλο «Eurotopia», ένα αμφιθέατρο λειτουργεί ως δημόσιος τόπος συζήτησης για τον εκδημοκρατισμό και την ανοικοδόμηση του πολιτικού ιδεώδους της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Ενα κομψό δάσος από 56 λευκές μακέτες που αποτυπώνουν τους «κοινόχρηστους και ελεύθερους» χώρους ισάριθμων, πανεπιστημιακών κυρίως, κτιρίων θα αιωρείται πάνω από την εικαστικά άρτια ξύλινη αμφιθεατρική εγκατάσταση σε λευκό φόντο, ώς τις 25 Νοεμβρίου. Στα συν το εντυπωσιακό ορθοκανονικό πλέγμα λαμπτήρων οροφής.
«Η Σχολή των Αθηνών» εμπνέεται από την ομώνυμη νωπογραφία του Ραφαήλ και εξετάζει την αρχιτεκτονική των ακαδημαϊκών κοινών. «Τα “ακαδημαϊκά κοινά” είναι οι χώροι στα πανεπιστήμια που είναι είτε απρογραμμάτιστοι είτε ικανοί να υποστηρίξουν μια ποικιλία από διαφορετικά γεγονότα και προγράμματα. Οι χώροι ανάμεσα στους διακριτούς και εύκολα αναγνωρίσιμους δεν είναι οι τάξεις, τα γραφεία ή οι αίθουσες διαλέξεων. Πρόκειται για τον συνδετικό ιστό των πανεπιστημιακών χώρων, που συχνά συμπίπτει με τους χώρους κυκλοφορίας, αλλά δεν είναι ισοδύναμος. Δανειζόμενοι τον όρο της Χάνα Αρεντ, είναι ο “χώρος των εμφανίσεων” μέσα στο πανεπιστήμιο, το θεσμικό ισοδύναμο του δημόσιου χώρου στην πόλη ή του καθιστικού στο σπίτι. Ενας χώρος ενδυναμωτικός και απελευθερωτικός. Ο χώρος για να δεις και να σε δουν», λένε οι επιμελητές στην «Κ».
Στο γενικό θέμα της 16ης Μπιενάλε Βενετίας «Ελεύθερος Χώρος», η ελληνική συμμετοχή απάντησε με τη «Σχολή των Αθηνών» και «την αρχιτεκτονική κοινοτοπία του αμφιθεατρικού τοπίου», εμπνευσμένη από την ομώνυμη νωπογραφία του Ραφαήλ.
«Eχουμε επιλέξει 56 παραδείγματα “ακαδημαϊκών κοινών”, υλοποιημένων και μη, από όλη την Ιστορία και τον κόσμο. Δεν είναι πλήρης ή απόλυτη η επιλογή, αλλά έχει σκοπό να παράσχει ένα ποικίλο και αντιπροσωπευτικό δείγμα έργων που θεωρούμε ενδιαφέροντα και συναρπαστικά. Μία σειρά έργων αποτελούν οι ελληνικές σχολές, η Ακαδημία του Πλάτωνα, το Θέατρο του Διονύσου, το νεοκλασικό Κτίριο Αβέρωφ ΕΜΠ του Καυταντζόγλου, το Ωδείο Αθηνών του Δεσποτόπουλου, οι Σχολές Θεολογίας και Φιλοσοφίας των Καλυβίτη και Λεονάρδου. Είναι ενδιαφέρον να συγκρίνουμε την εξέλιξη τυπολογιών που εκτείνεται σε –ριζικά– διαφορετικό κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Σε όλα υπάρχει μια γενναιοδωρία στον χώρο, μια σκόπιμη έλλειψη λειτουργικότητας: το υπερμεγέθες πλάτος των διαδρόμων της Φιλοσοφικής, οι πολλαπλές αυλές της Θεολογικής, τα μεγάλα σκαλιά της εισόδου, η όμορφη –αναλογικά– αυλή του κτιρίου Αβέρωφ, η απρογραμμάτιστη στοά του Ωδείου Αθηνών».
Σημαντική παράλειψη, ωστόσο, συνιστά η απουσία του πρωτοποριακού Στρογγυλού Σχολείου του Ζενέτου, ειδικά τη στιγμή που προβάλλεται το Θέατρο Διονύσου ως εναλλακτικός τόπος μάθησης. Δεν υπάρχει επίσης καμιά αναφορά σε σύγχρονα ελληνικά έργα: στο Πολυτεχνείο, στη Φιλοσοφική στην Κρήτη ή στη νέα Βιβλιοθήκη της ΑΣΚΤ του Εργαστηρίου 66 για παράδειγμα.
Και ενώ η κεντρική ιδέα είναι ενδιαφέρουσα, η άρθρωση του καταλόγου των έργων δεν διαθέτει ικανό θεωρητικό υπόβαθρο τεκμηρίωσης. Χωρίς εκπλήξεις και εναλλακτικές προτάσεις, οι εξαιρετικά καλαίσθητες μακέτες διαβάζονται σαν ένα εντυπωσιακό coffeetable book που ξεφυλλίζεις απροβλημάτιστος. Αναμασώντας τα δυτικά μοντερνιστικά ή και μεταμοντέρνα πρότυπα, τα κτίρια αγγίζουν ένα χαοτικό εύρος από δημόσια και ιδιωτικά, παλιά και σύγχρονα, χωρίς ιστορική, κοινωνικοπολιτική ή σαφή τυπολογική ανάλυση, προερχόμενα κυρίως από Αμερική και Μεγάλη Βρετανία.
Οι σχολές
Από τα δαιδαλώδη εσωτερικά της Α.Α. στο Λονδίνο, στον «Αέναο Διάδρομο» του MIT της Βοστώνης, από το Γέιλ στο Χάρβαρντ στο Κέιμπριτζ και στο London School of Economics, διασχίζοντας τη Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού και τη Βασιλική Βιβλιοθήκη του Boullée. Ενώ παρουσιάζεται η μνημειώδης κλίμακα προς το αρχαιοελληνικό πρόπυλο του βρετανικού αποικιοκρατικού Πανεπιστημίου του Κέιπ Τάουν, αγνοούνται έργα που εντάσσονται στην αφρικανική κουλτούρα, όπως εκπαιδευτικά κτίρια του Κερέ στη Μπουρκίνα Φάσο.
Οι SANAA, Herzog & de Meuron, Tschumi, Aravena, OMA, SOM, Morphosis και Grafton Architects –οι φετινές γενικές επιμελήτριες της Μπιενάλε– έχουν την τιμητική τους. Ανάμεσά τους φιγουράρουν και πιο «κλασικά» έργα: η Αρχιτεκτονική Σχολή του Μις βαν ντερ Ρόε (Σικάγο), η Σχολή Ντεσάου του Γκρόπιους, το Ινστιτούτο Τεχνολογίας του Ααλτο και το Κέντρο Εικαστικών Τεχνών του Λε Κορμπιζιέ στο Χάρβαρντ. Ο Καν, ο Ναϊμέγερ και ο τελευταίος κάτοχος του Πρίτσκερ, Ντόσι, αναμετρώνται με τους Weiss/Manfredi και την Ελίζαμπεθ Ντίλερ.
Οι τρεις τελευταίοι μάλιστα συμμετείχαν, με μερικά από τα σημαντικότερα διεθνή ονόματα, όπως ο Τζόζεφ Γκρίμα –πρώην αρχισυντάκτης του Domus και διευθυντής της Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής του Σικάγου– και η νέα διευθύντρια της Α.Α. Εύα Φραντς, σε συζήτηση που διοργάνωσε το ελληνικό περίπτερο.
Η καθολική απουσία Ελλήνων αρχιτεκτόνων στη συζήτηση αυτή, η μη πρόσκλησή τους τη σημαντικότερη μέρα της Μπιενάλε –αυτής των επίσημων εγκαινίων– δεν συνιστά βέβαια άνοιγμα προς τη διεθνή κοινότητα, αλλά αναπαραγωγή και παραδοχή βαθιάς υποταγής στην ξενόφερτη πολιτισμική ηγεμονία.
Η συνεργασία Α.Α. και ΕΜΠ και η… απουσία της Ελλάδας
Δυστυχώς, οι επιμελητές δεν έχουν επαφή με τα ακαδημαϊκά ελληνικά δρώμενα και αυτό είναι ιδιαίτερα προβληματικό, μιας και εκπροσωπούν το ελληνικό περίπτερο σε μια διεθνή έκθεση με θέμα τα «ακαδημαϊκά κοινά». Με σπουδές σε πανεπιστήμια του εξωτερικού, Princeton και Yale, διδάσκουν στην Architectural Association (A.A.) και εργάζονται στο Λονδίνο. Παρόλο που η φετινή συμμετοχή προβάλλεται ως μια διεθνής συνεργασία των Αρχιτεκτονικών Σχολών Α.Α. και ΕΜΠ, σε συνεργασία με τον καθηγητή Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής Παναγιώτη Τουρνικιώτη και φοιτητές των δύο σχολών, η Ελλάδα απουσιάζει χαρακτηριστικά από τη Βενετία. Τη θέση της «διεκδικεί» η βρετανική ιδιωτική σχολή Α.Α. με τη γενναιόδωρη υποστήριξη του Ιδρύματος Ωνάση – μιας και το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας για άλλη μια χρονιά αργοπορεί τόσο στην προκήρυξη του διαγωνισμού όσο και στη χρηματοδότηση.
Αξιολόγηση των χώρων
«Δεν είμαστε ειδικοί να μιλήσουμε για την κατάσταση της δημόσιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα, αλλά πιστεύουμε στην ευρύτερη δυνατή πρόσβαση στην εκπαίδευση υψηλής ποιότητας, είτε πρόκειται για δημόσια είτε για ιδιωτική. Ως αρχιτέκτονες ενδιαφερόμαστε να αξιολογήσουμε τον φυσικό χώρο των σχολών – την υλική τους φύση, τις γεωμετρίες, τους τρόπους με τους οποίους υποστηρίζουν και δίνουν αφορμές για γεγονότα, τη σχέση τους με τις ροές της πόλης».