«Το ηφαίστειο εξακολουθεί να εκτοξεύει λάβα», έλεγε το 2011 κορυφαίος Ελληνας τραπεζίτης με έκδηλη μελαγχολία για τις δυσκολίες σταθεροποίησης στην Ελλάδα. Επτά χρόνια μετά, ένα πολύ μεγαλύτερο ηφαίστειο «έδωσε» ήδη έναν ισχυρό σεισμό. Οπως επισημαίνουν στην «Κ» ανώτατες οικονομικές και τραπεζικές πηγές, η Αθήνα και η Ρώμη εμφανίζουν πολλές ομοιότητες. Οι δύο χώρες κρατούν τα πρωτεία στο δημόσιο χρέος στην Ευρωζώνη (πρώτη η Ελλάδα με 180% του ΑΕΠ και ακολουθεί η Ιταλία με 132% του ΑΕΠ ή 2,3 τρισ. ευρώ). Δοκιμάζονται εξίσου από το προσφυγικό κύμα, τη διεύρυνση των ανισοτήτων, την ύφεση και τη στασιμότητα, με αποτέλεσμα να έχει αναπτυχθεί στις κοινωνίες τους μια τάση κατά του «κατεστημένου των Βρυξελλών».
Η τάση αυτή εκφράζεται από λαϊκιστικά, ακροαριστερά ή ακροδεξιά κόμματα, τα οποία αρχικά δεν παίρνει κανείς στα σοβαρά, αλλά στη συνέχεια κερδίζουν τις εκλογές και σχηματίζουν κυβερνήσεις που δεσμεύονται να καταπολεμήσουν τη διαφθορά και να τερματίσουν τη λιτότητα. Η επαφή αυτής της «πολιτικής αντιύλης» με την εξουσία προκαλεί σφοδρή σύγκρουση με θεμελιώδεις αρχές της οικονομίας. Και τότε άμεσα ενεργοποιείται διεθνής συναγερμός για τον περιορισμό των ζημιών. Παράλληλα, οι κυβερνήσεις αυτές υποστηρίζουν την άρση των ευρωπαϊκών κυρώσεων κατά της Ρωσίας για την εισβολή στην Κριμαία, προκαλώντας προβληματισμό στο ΝΑΤΟ.
Αλέξης Τσίπρας και Πάνος Καμμένος. Θα έλεγε κανείς, οι «πρώτοι διδάξαντες»…
Το δίχτυ ασφαλείας
Μετά το ελληνικό πάθημα η Ευρώπη θεσμοθέτησε μηχανισμούς ασφαλείας για τον περιορισμό της μετάδοσης των κρίσεων. Ωστόσο, το χρέος της Ιταλίας αγγίζει το 25% του συνολικού χρέους της Ευρωζώνης. Αυτό σημαίνει ότι η Ιταλία, αν αρχίσει να καταρρέει, μπορεί να απελευθερώσει σεισμική ενέργεια μεγαλύτερη της ελληνικής, κάτι που θα καταστήσει κατεπείγουσα τη δημιουργία ισχυρότερων δομών ασφαλείας.
Υπάρχουν, όμως, και ουσιώδεις διαφορές. Η Ιταλία διαθέτει την τρίτη μεγαλύτερη οικονομία στην Ευρωζώνη και είναι ιδρυτικό μέλος της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Η χώρα δεν υπάγεται σε πρόγραμμα όπως η Ελλάδα και ως εκ τούτου η παραμικρή στραβοτιμονιά αντανακλάται στις αγορές. Η Ελλάδα το 2015, ήδη πέντε χρόνια εκτός αγορών, μη έχοντας άμεσες ανάγκες εξυπηρέτησης του χρέους της, μπόρεσε να επιβάλει στους Ευρωπαίους να παρακολουθούν επί πέντε μήνες το αλμοδοβαρικό «τσάμικο» του Γιάνη Βαρουφάκη. Στην Ιταλία αρκούσαν οι ψίθυροι για ένα «παράλληλο νόμισμα» με την ανάθεση του υπουργείου Οικονομικών στον εχθρό του ευρώ Πάολο Σαβόνα (ο Ιταλός Δημήτρης Καζάκης για τους μυημένους) για να συνειδητοποιήσουν οι πάντες ότι η άβυσσος απέχει ελάχιστη απόσταση. Ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Σέρτζιο Ματαρέλα επενέβη αρνούμενος την υπουργοποίηση Σαβόνα και παρά τις φωνασκίες τους, οι νεοφώτιστοι ηγέτες της Λέγκας και των 5 Αστέρων συνετίστηκαν φοβούμενοι να αναλάβουν την ευθύνη για το χάος που είχαν μόλις αρχίσει να προκαλούν.
Το προηγούμενο Γιάνη Βαρουφάκη τρόμαξε τη Ρώμη.
Οι διαφορές δεν σταματούν εδώ. Σε αντίθεση με την Αθήνα που απολαμβάνει την πολυτέλεια των ιδιαιτεροτήτων της, η Ρώμη συμμετέχει στο πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης (QE) της ΕΚΤ, κάτι που σημαίνει ότι η Φρανκφούρτη έχει ήδη αγοράσει αθόρυβα το 17% του ιταλικού χρέους – και συνεχίζει να αγοράζει με ρυθμό 3,5 δισ. ευρώ τον μήνα. Με αυτό τον τρόπο συντηρεί τη ζήτηση ιταλικών τίτλων, διατηρώντας τις αποδόσεις (spreads) των νέων εκδόσεων σε χαμηλά επίπεδα. Μια άλλη διαφορά είναι ότι τα δύο ιταλικά κυβερνητικά κόμματα δεν έχουν τη σύμπνοια που χαρακτηρίζει τον ΣΥΡΙΖΑ και τους ΑΝΕΛ, αλλά αντίθετα ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Αυτό τα εκθέτει στον κίνδυνο να «κλειδωθούν» σε μια ρητορική υπερβολών που δυσκολεύει την προσγείωση στον κυβερνητικό πραγματισμό. Από την άλλη πλευρά, στην Ιταλία οι ελίτ, οι βιομήχανοι, οι τραπεζίτες και οι διανοούμενοι διακρίνονται από αίσθημα εθνικής αποστολής και είναι σαφές ότι δρουν σιωπηλά και αποτελεσματικά. Κάπως έτσι, τα πράγματα μάλλον δεν θα ξεφύγουν στην Ιταλία, όσο ξέφυγαν στην Ελλάδα παρά το γεγονός ότι και μόνο μια ματιά στο «νέο», δηλαδή στις φυσιογνωμίες των επικεφαλής του Κινήματος των 5 Αστέρων Λουίτζι Ντι Μάιο και της Λέγκας Ματέο Σαλβίνι, αρκεί για να επιβεβαιώσει το ρητό «ούνα φάτσα, ούνα ράτσα»…
Οι ειδικοί των αγορών συγκλίνουν στην εκτίμηση ότι η ιταλική οικονομία επιτρέπει σήμερα την άσκηση λελογισμένης επεκτατικής πολιτικής. «Η ανάλυσή μας δείχνει ότι η επόμενη ιταλική κυβέρνηση διαθέτει δημοσιονομικό χώρο για να χαλαρώσει τον προϋπολογισμό», λέει στην «Κ» ο επικεφαλής του τομέα έρευνας και στρατηγικής για συναλλαγματικές ισοτιμίες και επιτόκια της UBS στο Λονδίνο Θέμος Φιωτάκης. Και συμπληρώνει ότι παρά το γεγονός πως οι προτάσεις των δύο κομμάτων υπερβαίνουν αρχικά αυτό τον χώρο και ίσως βραχυπρόθεσμα σημειωθούν αναταράξεις, κατά πάσα πιθανότητα θα επέλθει πολιτική σταθερότητα και δεν θα προκληθούν προβλήματα στη λειτουργία της Ευρωζώνης.
Υπάρχει, όμως, και η απαισιόδοξη πλευρά. Οι ιταλικές τράπεζες είναι κατάφορτες με κόκκινα δάνεια. Η ΕΚΤ μπορεί, αν χρειαστεί, να τις υποστηρίξει με απεριόριστα κεφάλαια με μηδενικό επιτόκιο. Πυροσβεστικές λύσεις υπάρχουν, αλλά σε αυτό το κλίμα η Γερμανία, όπου οξύνεται ο αντίρροπος ευρωσκεπτικισμός (κατά των σπάταλων χωρών του Νότου), δεν θα συναινέσει στην πανευρωπαϊκή εγγύηση καταθέσεων. Σε έκτακτες συνθήκες η ΕΚΤ μπορεί να δανείσει απευθείας την Ιταλία, αλλά αυτό προϋποθέτει ότι η χώρα θα έχει εισαχθεί σε πρόγραμμα του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας. Ολα αυτά επηρεάζουν την Αθήνα. Καθίσταται σαφές ότι η Ελλάδα δεν μπορεί να βγει από το (τρίτο) μνημόνιο και να πλεύσει ελεύθερη στις ταραγμένες αγορές χωρίς τη συνέχιση της αυστηρής πολιτικής και τις εγγυήσεις της «πιστοληπτικής γραμμής».
Ο Πάολο Σαβόνα ανέλαβε θώκο, αλλά όχι του ΥΠΟΙΚ.
Αγορές α λα ιταλικά
Κάνουν ό,τι θέλουν οι αγορές; Η απάντηση είναι «ναι». Οι «αγορές» είναι τράπεζες και ασφαλιστικά ταμεία που τοποθετούν στα «ασφαλή» κρατικά ομόλογα τις αποταμιεύσεις ασφαλισμένων και καταθετών. Ιταλικές τράπεζες και ιταλικά ταμεία κατέχουν τα 2/3 του ιταλικού χρέους. Οι «αγορές», δηλαδή, είναι οι ίδιοι οι Ιταλοί. Δανείζουν το κράτος τους για να υποστηρίζει τον δημόσιο τομέα, τις συντάξεις και το κοινωνικό κράτος καθώς τα έσοδα από τη φορολογία δεν επαρκούν. Αποχώρηση από την Ευρωζώνη θα οδηγήσει σε υποτίμηση της λιρέτας και αντίστοιχη αύξηση του χρέους που νομικά παραμένει σε ευρώ. Η αναπόφευκτη περικοπή ενός διογκωμένου χρέους γίνεται μόνο με προσφυγή στο ΔΝΤ και θα επιφέρει τη βαθιά περικοπή των ίδιων των ιταλικών καταθέσεων. Προτού γίνουν όλα αυτά, η αβεβαιότητα για το νόμισμα μπορεί να προκαλέσει φυγή καταθέσεων και επιβολή κεφαλαιακών ελέγχων (capital controls). Το αποτέλεσμα θα είναι απότομη ύφεση, σκληρή λιτότητα, κοινωνικές συγκρούσεις και πολιτική κατάρρευση.
Γι’ αυτό η νέα ιταλική κυβέρνηση θα αντιληφθεί ότι για να αποφύγει βιβλικά δεινά θα πρέπει να συνεχίσει την πολιτική τής προηγούμενης κυβέρνησης, η οποία όμως αποδοκιμάστηκε με σφοδρότητα από τους ψηφοφόρους. Αυτή η θεμελιώδης αντίφαση καθιστά σχεδόν βέβαιο ότι όπως το ελληνικό, έτσι και το «ιταλικό ηφαίστειο» θα εξακολουθεί «να εκτοξεύει λάβα» για πολύ καιρό ακόμα…