«Η Ιταλία είναι ο ελέφαντας στο δωμάτιο», λέει στην «Κ» κορυφαίος Ελληνας οικονομολόγος με διαρκή συμμετοχή στους ευρωπαϊκούς θεσμούς. «Ολοι τον βλέπουμε αλλά παριστάνουμε ότι δεν υπάρχει». Ο ελέφαντας επέστρεψε σε κατάσταση ηρεμίας, αλλά ο συνομιλητής μας προεξοφλεί ότι θα κάνει και πάλι αισθητή την παρουσία του. «Το Κίνημα των 5 Αστέρων και η Λέγκα στην Ιταλία είναι σαν να κυβερνά την Ελλάδα ένα μεγάλο… ΑΝΕΛ», συμπληρώνει. Μπορεί η Ιταλία να διήνυσε μέσα σε έξι ημέρες την απόσταση που η Ελλάδα του 2015 χρειάστηκε έξι μήνες, αλλά αυτό δεν προεξοφλεί ότι η νέα ιταλική κυβέρνηση προσηλυτίστηκε στην ευρωπαϊκή ορθοδοξία.
Οπως έγραψε ο Τζον Κάσιντι στον New Yorker, για πρώτη φορά από το 1999, όταν σχηματίστηκε η Ευρωζώνη, θα υπάρχει ένα κράτος του σκληρού πυρήνα με κυβέρνηση που έχει εκλεγεί με πρόγραμμα αντίθετο σε αυτά που επιτάσσουν οι κανόνες και η πολιτική της Ευρωζώνης. Η Λέγκα υποσχέθηκε flat tax (ενιαίο φόρο) 15% και τα 5 Αστέρια δεσμεύθηκαν για εγγυημένο κατώτερο εισόδημα. Ολοι όσοι έχουν εισόδημα κάτω από ένα επίπεδο θα δικαιούνται μηνιαία ενίσχυση που θα φτάνει τα 760 ευρώ. Οι δύο παραπάνω δεσμεύσεις συμπληρώνονται από την κοινή απόρριψη των μεταρρυθμίσεων στο ασφαλιστικό σύστημα (δηλαδή των μειώσεων συντάξεων) που οι Βρυξέλλες θεωρούν απαραίτητες για τη βιωσιμότητα του συστήματος.
Ολα αυτά οδηγούν σε ένα πρόγραμμα παροχών που εκτοξεύει το έλλειμμα του προϋπολογισμού πολύ πάνω από το 3% του ΑΕΠ που ορίζει η Συνθήκη του Μάαστριχτ. Γι’ αυτό ακριβώς η Ρώμη, όπως άλλωστε και η Αθήνα στο πρόσφατο παρελθόν, υποστηρίζει την αλλαγή της συνθήκης. Το Βερολίνο, όμως, αντιτείνει ότι καμία αλλαγή συνθηκών δεν μπορεί να επιβάλλει στις αγορές να δανείζουν μια χώρα που διογκώνει τα ελλείμματα εκτοξεύοντας το ήδη υψηλό χρέος της. Και υπογραμμίζει παράλληλα ότι κάθε κράτος-μέλος της Ευρωζώνης έχει υποχρεώσεις προς τα υπόλοιπα. Η πρώτη υποχρέωση είναι να μη θέτει σε κίνδυνο το κοινό νόμισμα με την ανεύθυνη πολιτική του.
Η παράβαση των συνθηκών και των άλλων συμφωνιών επιφέρει κυρώσεις από τις Βρυξέλλες, αλλά η κρίσιμη ετυμηγορία, όπως διαπιστώσαμε στην Ελλάδα, διατυπώνεται από την ΕΚΤ. Οι Ιταλοί δεν μπορούν να υπολογίζουν στην ιταλική καταγωγή του επικεφαλής της ΕΚΤ Μάριο Ντράγκι. Η Φρανκφούρτη μπορεί να θωρακίσει ή να τιμωρήσει μια χώρα με γνώμονα την τήρηση ή μη των κοινών δεσμεύσεων.
Αν οι ακολουθούμενες πολιτικές επιφέρουν υποβαθμίσεις της πιστοληπτικής ικανότητας από τους οίκους αξιολόγησης, η αγορά ομολόγων διαταράσσεται και τα (αποτελούμενα από κρατικά ομόλογα) ενέχυρα, χάρη στα οποία οι τράπεζες δανείζονται (δηλαδή ανακυκλώνουν κεφάλαια) από την κεντρική τράπεζα μπορεί να γίνουν μη επιλέξιμα. Σε αυτή την περίπτωση, η ΕΚΤ είναι υποχρεωμένη να διακόψει προσωρινά την υποστήριξη των τραπεζών και να απαιτήσει την υπαγωγή της χώρας σε πρόγραμμα του μηχανισμού σταθερότητας προτού επανέλθει στη στήριξη των τραπεζών αυτών. Μια τέτοια εξέλιξη μπορεί να καθυποτάξει οποιαδήποτε κυβέρνηση.
«Χαμένη» δεκαετία
Η Ιταλία, όμως, πράγματι δεν αισθάνεται καλά. Δεν έχει ανανήψει από την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2007-2008. Μπορεί η Ελλάδα να έχασε 25% του ΑΕΠ τα τελευταία δέκα χρόνια, αλλά και ο ιταλικός εθνικός πλούτος, προσαρμοσμένος στον πληθωρισμό, βρίσκεται κάτω από το επίπεδο του 2007. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ είναι μειωμένο κατά 10%. Η ανάπτυξη είναι μόλις 1,5% και το ΔΝΤ προβλέπει ότι θα μειωθεί στο 1,1% το 2019. Η ανεργία αγγίζει το 11,1%, με τον έναν στους τρεις νέους χωρίς δουλειά. Η «χαμένη δεκαετία» έχει κάνει ιδίως τους νέους να απορρίπτουν το ευρώ και να εγκαταλείπουν τα κόμματα του Κέντρου. Δεν πρόκειται αποκλειστικά για «ασθένεια του ευρώ». Η δυσφορία τρώει τα σωθικά της Δύσης.
Στις 30 Ιουνίου 2016, σε μια προσπάθεια να εξηγήσει το κύμα θυμού που έφερε το Brexit, ο επικεφαλής οικονομολόγος της Τράπεζας της Αγγλίας Αντι Χαλντέιν έκανε μια ομιλία με τίτλο «Whose Recovery? » («Σε ποιον ανήκει η ανάπτυξη;»). Απέδειξε ότι η βαθύτερη ανάλυση των οικονομικών δεικτών αποκαλύπτει ότι μεγάλες κοινωνικές ομάδες μπορεί να ζουν σε συνθήκες ύφεσης την ίδια ώρα που καταγράφεται ανάκαμψη. «Αν μια κοινωνική ομάδα έχει εισόδημα 10 και χάσει 5 και μια άλλη έχει εισόδημα 90 και κερδίσει 10, τότε η πρώτη ομάδα θα έχει πληγεί, αλλά η οικονομία θα παρουσιάζει ανάπτυξη 5%». Αυτό το παράδειγμα είναι αρκετό για να δείξει ότι στο δωμάτιο δεν βρίσκεται ένας, αλλά πολλοί ελέφαντες.