Τα τελευταία δύο χρόνια ζούμε μια τεράστια, παγκόσμια παλινδρόμηση. Ενώ η ανθρωπότητα έχει δει τα καλά της συνεργασίας, έχοντας πετύχει θαυμαστή πρόοδο τις τελευταίες δεκαετίες, με ολοένα και περισσότερους να ξεφεύγουν από τη φτώχεια και τον πόλεμο, φαινόμαστε έτοιμοι να διαλύσουμε το διεθνές σύστημα συνεννόησης, και κάθε χώρα, και κάθε ομάδα μέσα στη χώρα, θέλει να επιβάλει τη δική της θέληση στους υπόλοιπους.
Οταν αυτό συμβαίνει στην Ελλάδα, μπορούμε να πούμε ότι επιστρέφουμε σε μια κανονικότητα, ότι όσα ζήσαμε τις τελευταίες δεκαετίες ήταν μια ευχάριστη αλλά βραχύβια εξαίρεση σε μια Ιστορία γεμάτη μισαλλοδοξία και διχασμούς. Οταν, όμως, η διχόνοια και οι ακραίες θέσεις απειλούν ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ενωση, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες απειλούν το διεθνές σύστημα διακυβέρνησης αλλά και τις αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας, όταν η Κίνα και η Ρωσία δίνουν υπερεξουσίες σε έναν άνθρωπο (ή έστω έναν πολύ στενό κύκλο κυβερνώντων), τότε καταλαβαίνουμε ότι ο κόσμος βρίσκεται σε κρίσιμη καμπή. Το ερώτημα είναι αν τα κράτη θα επιδιώξουν την επιστροφή στο σύστημα της παγκόσμιας διακυβέρνησης μέσω διεθνών οργανισμών και ενώσεων χωρών, εξελίσσοντάς το για να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα, ή αν θα συνεχίσει η οπισθοδρόμηση, μέσω του έντονου εθνικισμού και του απομονωτισμού, με όσα αυτά συνεπάγονται για την ανθρωπότητα;
Ο Αμερικανός αρχαιολόγος Ρόμπερτ Κέλι, σε ένα σύντομο βιβλίο με τίτλο «Το πέμπτο ξεκίνημα» («The Fifth Beginning», University of California Press), παρουσιάζει τέσσερις μεγάλους σταθμούς στα έξι εκατομμύρια χρόνια της ανθρώπινης εξέλιξης: οι εποχές που γεννήθηκαν η τεχνολογία, ο πολιτισμός, η γεωργία και το κράτος.
Παρατηρώντας τη μεγάλη εικόνα, ο Κέλι πιστεύει ότι περίπου από το 1500 μ.Χ. η ανθρωπότητα κινείται προς την ενοποίηση. Μεταξύ των προβλέψεών του: το τέλος του πολέμου ως μεθόδου επίλυσης προβλημάτων, το τέλος του καπιταλισμού όπως τον γνωρίζουμε, η απόκτηση «παγκόσμιας ιθαγένειας» και η έντονη συνεργασία που θα μειώσει την κυριαρχία των χωρών-κρατών. Το βιβλίο του Κέλι δημοσιεύθηκε το 2016. Τον ίδιο χρόνο, οι Βρετανοί ψήφισαν για Brexit και οι Αμερικανοί εξέλεξαν πρόεδρο τον Ντόναλντ Τραμπ. Εκτοτε, στην Ευρώπη δυνάμωσαν οι φωνές εναντίον των φιλελεύθερων δημοκρατικών αρχών της Ενωσης· στην Κίνα, το Κόμμα άλλαξε το σύνταγμα για να επιτρέπει σε έναν άνθρωπο να εκλέγεται πρόεδρος συνεχώς· ο Πούτιν εξελέγη πρόεδρος της Ρωσίας πάλι· ο γείτονάς μας Ερντογάν επιδιώκει κι αυτός να βρεθεί παντοδύναμος πρόεδρος για πολλά χρόνια. Σε όλες αυτές τις εξελίξεις παίζουν μεγάλο ρόλο η δυναμική επιστροφή στον εθνικισμό, η επένδυση στην ανωτερότητα ενός λαού εναντίον των άλλων, η αποδοχή αυταρχικών ηγετών που λειτουργούν με μη ορθολογικά κριτήρια, περισσότερο σαν φύλαρχοι και μαφιόζοι.
Μέσα στα τελευταία δύο χρόνια είδαμε να εντείνονται οι δυναμικές της εντροπίας. Η εξαίρεση της Γαλλίας επιβεβαιώνει τον κανόνα: ο Εμανουέλ Μακρόν εξελέγη απροσμένως πρόεδρος και επιχειρεί να παρουσιάσει ένα όραμα και προτάσεις για την εξέλιξη της ενωμένης Ευρώπης. Αντιμετωπίζει, όμως, τη δυσκινησία της Γερμανίας, η οποία διστάζει να αναλάβει ηγετικές πρωτοβουλίες, αλλά επιμένει στην τήρηση κανόνων που προφανώς έχουν ξεπεραστεί από τα γεγονότα και δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες του καιρού. Με την Ιταλία να αντιμετωπίζει απρόβλεπτες πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις, θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι ηγέτιδες δυνάμεις της Ευρώπης δεν οδηγούν, ενώ οι μικρότερες χώρες είτε αναγκάζονται να συμμορφωθούν, είτε αυθαιρετούν. Σε κάθε περίπτωση, το πνεύμα της συνεργασίας και της αδελφικότητας υπονομεύεται και οι κίνδυνοι για διάλυση και διενέξεις μεγαλώνει.
Σήμερα παρατηρούμε την άνοδο δυνάμεων που βασίζουν την επιρροή τους στην αμφισβήτηση των επιτυχιών δεκαετιών. Οσο πιο απλοϊκές οι λύσεις που προτείνουν, όσο πιο «συμφέρουσες» οι εναλλακτικές αναγνώσεις της δύσκολης πραγματικότητας, τόσο η επιτυχία τους είναι σίγουρη. Αλλά, όσο ελκυστικό και αν είναι το προεκλογικό τους μήνυμα, τόσο αμείλικτη θα είναι και η αλήθεια αργότερα, όταν είτε θα αναγκαστούν να ανατρέψουν την πολιτική τους είτε θα ανατραπούν οι ίδιοι. Στην περίπτωση Τραμπ, η ισχύς του αξιώματός του είναι τέτοια που ένας άνθρωπος δύναται να προκαλέσει τεράστια ζημιά σε όλο τον κόσμο. Το μεγάλο ερώτημα –τώρα που φάνηκε ότι ο ίδιος δεν σταματά σε τίποτα– είναι ποια δύναμη, πώς και πότε θα τον σταματήσει;
Με τα σημερινά δεδομένα, φαίνεται ότι ο κόσμος κάνει πολλά βήματα πίσω. Για να αντλούν «νομιμοποίηση» για ακραίες θέσεις, πολλές πολιτικές δυνάμεις βασίζονται στην ολοένα μεγαλύτερη έχθρα προς τη συναίνεση και τη συνεργασία. Στην Ευρώπη, είδαμε πού οδήγησαν οι εθνικισμοί όταν δεν υπήρχε μια πολιτική οντότητα να ενώσει τα διάφορα έθνη σε μια κοινή πορεία. «Χρειάστηκε» δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος για να το καταλάβουμε. Στις ΗΠΑ, έπρεπε να γίνει εμφύλιος πόλεμος πριν ενωθεί η χώρα. Μέσα στο πλαίσιο της ανθρώπινης ύπαρξης, μπροστά στα μεγάλα τεχνολογικά επιτεύγματα της εποχής μας, τέτοιες διενέξεις είναι πολύ πρόσφατες και ίσως όχι τόσο σημαντικές. Αλλά είναι και η πρώτη φορά που τέτοια ισχύ βρίσκεται στα χέρια λίγων ανθρώπων (με κάθε έννοια της λέξης), που μια χούφτα ανθρώπων μπορεί να καταστρέψει τα επιτεύγματα της ανθρωπότητας. Θα άντεχε ο κόσμος άλλον ένα μεγάλο πόλεμο; Βρισκόμαστε άραγε στην αρχή ή στο τέλος;