Κοίτα να δεις, πριν αλέκτορα φωνήσαι, τρις απαρνήση με, πριν κυλήσουν παρά ελάχιστες μέρες από το συμβάν, οι ένοχοι της κτηνώδους επίθεσης στον δήμαρχο Θεσσαλονίκης, Γιάννη Μπουτάρη, με δάκρυα στα μάτια δήλωσαν ενώπιον του δικαστηρίου μετανιωμένοι για τις πράξεις τους, ενώ ένας από αυτούς έφτασε στο σημείο να υποστηρίξει πως δεν αναγνώρισε ποιος ήταν αυτός που χτυπούσε – προφανώς, το ότι χτυπούσε κάποιον που δεν γνώριζε δεν συνιστούσε για τη συνείδησή του ιδιαίτερο ζήτημα. Ανάμεσα στους ενόχους ήταν ο γιος ενός ιερέα –κοιτάτε σύμπτωση–, ο οποίος έφερε μάλιστα στο δικαστήριο τον συντετριμμένο πατέρα του για να κλάψει και αυτός για λογαριασμό του και να ταπεινωθεί δημόσια ζητώντας επιείκεια.
Πολλοί παρατηρητές αντιμετώπισαν καχύποπτα το θέαμα αυτό. Αναρωτήθηκαν πότε οι ένοχοι πρόλαβαν να μετανοήσουν και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό ώστε να αυτοεξευτελίζονται δημόσια και να κλαίνε σαν παιδάκια. Θεώρησαν πως τα δάκρυα των ενόχων δεν ήταν παρά κροκοδείλια, ένα «θεατράκι» υπαγορευμένο από την ανάγκη να «πέσουν στα μαλακά».
Δεν είμαι σίγουρος. Μπορεί να είναι έτσι, μπορεί και όχι. Οπως έχω ξαναγράψει και για άλλες περιπτώσεις, οι άνθρωποι δεν αλλάζουν από απλή επιθυμία αλλαγής και εσωτερική παρόρμηση. Συμβαίνει και αυτό, αλλά λιγότερο συχνά. Συνήθως είναι οι συνθήκες που τους επιβάλλουν να ξαναδούν προηγούμενες πράξεις τους ή ακόμα και τον ίδιο τους τον εαυτό με διαφορετικό μάτι. Ενα ξαφνικό σοκ μπορεί να έχει καταλυτική επίδραση. Οι εξωτερικές συνθήκες και οι καταναγκασμοί του περιβάλλοντος (στην περίπτωσή μας, ο νόμος) δύνανται να συντρίψουν κάθε εσωτερική αντίσταση και μπορούν να μεταμορφώσουν την ανθρώπινη προσωπικότητα και συμπεριφορά.
Αν και οι σχέσεις μου με τα Θεία και τον Χριστιανισμό είναι μάλλον περιορισμένες, πιστεύω βαθύτατα στην ηθική δύναμη της μεταμέλειας, της μετάνοιας. Για την ακρίβεια, πιστεύω στην ταυτόχρονη δύναμη της μεταμέλειας και της ατομικής και κοινωνικής συγχώρεσης. Με άλλα λόγια, είναι δυνατόν, τα άτομα που εκδήλωσαν εκείνη την κτηνώδη συμπεριφορά, εναντίον ενός συνανθρώπου τους, μετά τη σύλληψη, την τιμωρία και τον εξευτελισμό τους να αντιληφθούν την τρομερή τους πράξη, να μετανιώσουν βαθιά και στη συνέχεια να εκδηλώσουν έμπρακτη αλλαγή. Αν συμβεί κάτι τέτοιο, θα είναι μια καλή μέρα για την οργανωμένη κοινωνία και τα φιλελεύθερα θεμέλιά της. Βέβαια, η μεταμέλεια για να είναι ειλικρινής και πειστική, και κυρίως για να λειτουργήσει ως κοινωνικό παράδειγμα, δεν πρέπει να περιοριστεί στην κλειστή αίθουσα του δικαστηρίου, πρέπει να αποκτήσει κοινωνικό χαρακτήρα. Πιο συγκεκριμένα, θα πρότεινα στον ιερέα-πατέρα να προτρέψει τον γιο του να μιλήσει δημόσια τόσο για τον αποτρόπαιο χαρακτήρα της πράξης του όσο και για τη σημασία της ανεκτικότητας στη διαφορετική άποψη. Θα τον παρότρυνα, λοιπόν, να οργανώσει ο ίδιος κάποιες δημόσιες συζητήσεις με ακροατήριο από μαθητές ή φοιτητές, στις οποίες θα αναδειχθεί το πρόβλημα του φανατισμού και της μισαλλοδοξίας. Μέσα από τέτοιες εκδηλώσεις, θα μπορέσουμε αφενός να αντιληφθούμε αν πραγματικά υπήρξε μεταμέλεια και αφετέρου να αναδείξουμε έμπρακτα τις αξίες της συγγνώμης και της συγχώρεσης στο πλαίσιο μιας ανεκτικής και πλουραλιστικής κοινωνίας.
Από μιαν άποψη, τέτοιου είδους περιστατικά όπως η επίθεση στον Μπουτάρη, όσο θλιβερά και αποτρόπαια κι αν είναι, μπορούν να αποτελέσουν μια θαυμάσια ευκαιρία για την ίδια την δημοκρατία μας και τις αξίες της. Δεν μπορούμε να μένουμε ευχαριστημένοι απλώς επειδή οι ένοχοι συνελήφθησαν και τιμωρήθηκαν με μερικούς μήνες φυλάκισης. Στο κάτω κάτω της γραφής αυτοί ήταν κάποιοι επικίνδυνοι μεν, πλην όμως άνευ σημασίας «στρατιώτες» της μισαλλοδοξίας. Δεν ήταν ούτε οι «στρατηγοί» ούτε οι ηθικοί αυτουργοί για τους οποίους απαιτείται να επιδείξουμε «μηδενική ανοχή».
Αξίζει, λοιπόν, να χρησιμοποιήσουμε ως αφορμή το γεγονός, προκειμένου να καταλάβουν όσο γίνεται περισσότεροι πολίτες, ειδικά οι νέοι, την ηθική σήψη του εξτρεμιστικού φανατισμού. Εχει σημασία να μπορέσουμε μέσω τέτοιων «ζωντανών» παραδειγμάτων να αναδείξουμε τη σημασία την ανεκτικότητας και του σεβασμού του άλλου.
Σε μια έρευνα πραγματοποιημένη από το World Values Survey με θέμα τη σημασία που δίνουν οι γονείς στη μετάδοση στα παιδιά τους της αξίας του σεβασμού και της ανεκτικότητας, η Ελλάδα κατατάχθηκε τελευταία ανάμεσα σε 69 χώρες. Με άλλα λόγια, φαίνεται πως η μέση ελληνική οικογένεια δεν θεωρεί σημαντικό να κοινωνικοποιεί τα παιδιά της με βάση τις παραπάνω αξίες. Φοβάμαι πως ο ιερέας-πατέρας του ακροδεξιού τραμπούκου ανήκει σε αυτήν την κατηγορία.
Καθόλου τυχαία νομίζω, χαμηλά μαζί με την Ελλάδα βρίσκονται χώρες όπως η Αλγερία και το Πακιστάν, ενώ οι πέντε πρώτες χώρες στη σχετική λίστα ήταν η Σουηδία, η Ολλανδία, η Δανία, η Γαλλία και η Ισλανδία. Το αποτέλεσμα της έρευνας δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, καθώς με μια προσεκτικότερη ματιά θα αντιληφθούμε πως εδώ βρίσκεται η ρίζα πολλών δεινών μας ως κοινωνίας.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα.