ΜΑΡΙΑ ΓΑΒΑΛΑ
Κόκκινος σταυρός
εκδ. Πόλις, σελ. 470
Σπάνια συναντάει κανείς στα ελληνικά γράμματα ένα τόσο φιλόδοξο, πολύπτυχο, καλοχτισμένο μυθιστόρημα ιδεών όπου συνυφαίνονται, αλληλοδιεισδύουν και αλληλοφωτίζονται τέχνη και ψυχιατρική, πολιτική και επιστήμη, ιστορική αφήγηση και κοινωνικός στοχασμός, ατομική μικροϊστορία και συλλογικά πάθη, παρελθόν και παρόν. Καλύπτοντας έναν ευρύ γεωγραφικό-πολιτισμικό χώρο (από τα καταχνιασμένα δάση της Σαξονίας, το σύγχρονο Βερολίνο και τη Δρέσδη, στην πυκνόφυτη ρεματιά του Χαλανδρίου και στην ολοφώτεινη Βαγία της Αίγινας) και παράλληλα δομημένο πάνω σε δύο άξονες, από τους οποίους ο οδυνηρά αδρός είναι το ναζιστικό όνειδος και ο δευτερεύων, αλλά εξίσου σημαντικός, αφορά τις σχέσεις Ελλάδας-Γερμανίας, ο «Κόκκινος σταυρός» παρακολουθεί μια νεαρή μεταπτυχιακή φοιτήτρια ελληνογερμανικής καταγωγής, την Αριάδνη Χόπε, στην περιπέτεια της έρευνάς της πάνω στη σχέση ανάμεσα στην τέχνη και στις εκφραστικές δυνατότητες ανθρώπων ψυχικά νοσούντων. Το πρόσωπο που έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον της Αριάδνης είναι η Μπέρτα-Γκέρντρουντ Φλεκ –έγκλειστη, στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής της, σε ψυχιατρικά ιδρύματα της Γερμανίας και θύμα των «πρακτικών ευθανασίας» που επιφύλασσαν οι ναζί στους «άχρηστους», στους ψυχικά νοσούντες, στους θαλάμους αερίων– και το έργο της, κυρίως μια ακουαρέλα όπου απεικονίζεται μια άσπρη γάτα με γαλάζιο περιλαίμιο, πράσινα μάτια και κόρες όμοιες με «λεπίδες γυαλιού», πλαισιωμένη από ζωηρόχρωμα λουλούδια και φύλλα φτέρης.
Η αινιγματική γοητεία του πίνακα στοιχειώνει την Αριάδνη –όπως και τη συγγραφέα– και γίνεται η αφετηρία μιας πολυεστιακής αφήγησης που διανύει αβίαστα εποχές και σύνορα, συνδέει τον γερμανικό μεσοπόλεμο με το θολό παρόν της σύγχρονης, αλωμένης από την κρίση και την τρομοκρατία, Ευρώπης και χωρίς ποτέ να προβαίνει σε ανιστορικές αντιστοιχίσεις μεταγγίζει στον αναγνώστη ένα βαθύ, αναγνωριστικό ρίγος.
Το αφηγηματικό τέχνασμα της Μαρίας Γαβαλά είναι η διαδοχική παράθεση μαρτυριών που εμβολίζονται στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση της Αριάδνης, μαρτυριών των προσώπων που συσχετίζονται με το θέμα της και συστήνονται με ένα «Ονομάζομαι…» ή «Είμαι η/ο…». Πρόσωπα που αποτέλεσαν τη «σκόνη της ιστορίας», στα οποία η συγγραφέας δίνει φωνή, με κορυφαία την Γκέρντρουντ Φλεκ γύρω από την οποία υφαίνει η συγγραφέας την ιστορία της. Δεν είναι όλες οι αφηγηματικές φωνές εξίσου στέρεες και η εκφορά τους πάντοτε πειστική· ωστόσο η αδυναμία αυτή είναι μηδαμινή μπροστά στο εύρος και στο βάθος της σύνθεσης. Η Μαρία Γαβαλά οργανώνει το πλούσιο υλικό της (εκτός από την ευφυή αξιοποίηση των ιστορικών ντοκουμέντων πυκνές είναι οι αναφορές στην ιστορία της τέχνης, στη λογοτεχνία, στον κινηματογράφο και δη στον γερμανικό εξπρεσιονισμό) γύρω από τη βία (βία της οικογένειας, ιδρυματική, πολεμική, ολοκληρωτική, βιοπολιτική βία) και το σώμα, αυτό το συγκεκριμένο και άμεσο locus κοινωνικού ελέγχου.
Το βιβλίο της Μαρίας Γαβαλά δεν εξερευνά μόνο το ναζιστικό φαινόμενο και τις εγκληματικές του εμμονές· διανοίγεται και σε άλλα πεδία, όπως είναι τα ζητήματα αυτοπροσδιορισμού, η ανάγκη του ανήκειν, ο πλούτος και συνάμα ο βασανισμός της διπλής ταυτότητας, τα γονεϊκά πρότυπα, η αδυναμία επαφής, η δυσκολία του σχετίζεσθαι, η αναζήτηση του πατέρα, η απώλεια και το πένθος: όλα αυτά συμπυκνώνονται στο πρόσωπο της Αριάδνης Χόπε που πασχίζει να ισορροπήσει ανάμεσα στη Γερμανία και στην Ελλάδα, να συντονιστεί με τον παράφορο Ισπανό εραστή της. Και, βέβαια, να κατανικήσει την αμφιθυμία που την καταλαμβάνει στη διάρκεια της έρευνάς της, με το να βουτήξει σε «υλικό σκοτεινό, ανερμήνευτο, αινιγματικό, το οποίο θέλει αποκωδικοποίηση». Ισως σ’ ένα υλικό σαν αυτό στο οποίο βυθίστηκε η Μαρία Γαβαλά, για να αναδυθεί στην επιφάνεια θριαμβικά, με ένα σπουδαίο βιβλίο.