Οταν ανοίγει η σιδερένια πύλη της Γενναδείου Βιβλιοθήκης έχει κανείς την αίσθηση ότι ο ωραίος κήπος της απορροφά τον αστικό θόρυβο και σε προετοιμάζει για μια περιπέτεια στον κόσμο των γραμμάτων. Οι βιβλιοθήκες, έγραφε ο Γάλλος ποιητής Ενρί Μεσονίκ, είναι ένα σύμπαν όπου ο χρόνος συσσωρεύεται, κι όπου μπορείς να χάσεις τον εαυτό σου και να τον βρεις ξανά. Μιλώντας με τη διευθύντρια της Γενναδείου δρα Μαρία Γεωργοπούλου σχετικά με τις εργασίες εκσυγχρονισμού που σύντομα ολοκληρώνονται εδώ, μας είπε: «Ολοι εμείς οι ερευνητές γνωρίζουμε πόσο μεγάλη χαρά είναι η δυνατότητα μιας προσωπικής αναζήτησης στα ράφια της βιβλιοθήκης. Πάντοτε υπάρχει η πιθανότητα να ανακαλύψεις δίπλα στο βιβλίο που ψάχνεις, εκείνο που τελικά είναι ο προορισμός σου».
«Η πολιορκία των Αθηνών και της Ακροπόλεως και πόλεμοι εις διάστημα ενός έτους», γράφει στον υπομνηματισμό της εικόνας ο Μακρυγιάννης.
Ανακάλυψη ήταν για εμάς, εκτός της Βιβλιοθήκης, και η έκθεση που πρόσφατα εγκαινιάστηκε εδώ, σε ένα κομψό υπόσκαφο, σχεδόν κρυμμένο κτίσμα στη δυτική πτέρυγα του ιστορικού κτιρίου. Είναι η πρώτη μιας σειράς τέτοιων εκθέσεων που θα ακολουθήσουν εδώ, και πίσω από την επιλογή του θέματος υπάρχουν συμπτώσεις που θα ταίριαζαν σε ιστορικό μυθιστόρημα μυστηρίου. Πώς αποφάσισε ο στρατηγός Μακρυγιάννης να εικονογραφήσει τα «Απομνημονεύματά» του και γιατί εμφανίστηκε ένα βασιλικό δώρο σε δημοπρασία έργων τέχνης στη Ρώμη στο ξεκίνημα του 20ού αιώνα;
Το συμπόσιο
Κάποια στιγμή στις αρχές Μαρτίου του 1839, ο στρατηγός Ιωάννης Μακρυγιάννης παρέθεσε ένα πλούσιο συμπόσιο στο σπίτι του κοντά στους στύλους του Ολυμπίου Διός. Δέχθηκε 250 καλεσμένους Ελληνες και ξένους, φρακοφόρους διπλωμάτες και οπλαρχηγούς με φουστανέλες και φέσια. Η γιορτή είχε διπλό σκοπό: αφενός να παρουσιάσει με επισημότητα τη σειρά 25 ζωγραφικών πινάκων με θεματολογία από την Επανάσταση του ’21, που ζωγραφίστηκαν από τον Σπαρτιάτη λαϊκό εικονογράφο Δημήτριο Ζωγράφο με αυγοτέμπερα πάνω σε ξύλο, όπως οι αγιογραφίες, κατά παραγγελία και καθοδήγηση του στρατηγού. Αφετέρου να προσφέρει στους ηγέτες των τριών μεγάλων δυνάμεων –Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας– αντίγραφα αυτής της σειράς ζωγραφισμένα σε ακουαρέλες, και βεβαίως μία σειρά στον βασιλιά Οθωνα.
Οπερ και εγένετο, μόνον που τα δώρα του Μακρυγιάννη δεν είχαν καλή τύχη – μάλλον δεν πολυάρεσαν κιόλας. Με εξαίρεση τη μία σειρά, αυτή της βασίλισσας Βικτωρίας που μεταφέρθηκε και φυλάσσεται στο Κάστρο του Ουίνδσορ, οι άλλες τρεις χάθηκαν. Και αίφνης, την άνοιξη του 1909 ο Ιωάννης Γεννάδιος έλαβε τον κατάλογο μιας δημοπρασίας που αναφερόταν στην πώληση «24 χονδροειδών σχεδίων ακουαρέλας σε χαρτόνι ενός Ελληνα συνταγματάρχη που έλαβε μέρος στους πολέμους της Επανάστασης». Το πώς βρέθηκαν στην Ιταλία οι υδατογραφίες –ήταν η σειρά του Οθωνα– είναι μία εξίσου γοητευτική ιστορία, που δεν θα γράψουμε εδώ. Πάντως, χάρη στην απόκτησή τους από τον Ιωάννη Γεννάδιο, σήμερα μπορούμε να τις δούμε στην έκθεση με τίτλο «Ιωάννης Μακρυγιάννης, Ζωντανή έκφραση», που εγκαινιάστηκε πριν από λίγες μέρες στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, μαζί με ένα από τα περίφημα ξύλινα «κάδρα» του πολέμου, που ανήκει στη συλλογή του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου.
H διευθύντρια της Γενναδείου Βιβλιοθήκης δρ Μαρία Γεωργοπούλου στον χώρο της έκθεσης.
Τη ζωγραφική του Δημητρίου Ζωγράφου, που ο Μακρυγιάννης τον διάλεξε επειδή υπήρξε ζωγράφος και οπλαρχηγός, ο Γιάννης Τσαρούχης την είπε «αθώα και σοφή». Και ο Γεώργιος Σεφέρης αναφερόμενος σε αυτές ακριβώς τις εικόνες έγραψε πως ενώ «παρασταίνουν με εξαιρετική ακρίβεια τις μάχες που θέλουν να αποδώσουν –πολλές φορές σαν ένα στρατιωτικό ντοκουμέντο– είναι συνάμα μια χαρά των ματιών».
Η έκθεση δεν περιλαμβάνει μόνον ζωγραφική. Είναι ιστοριογραφικά πλήρης και πλούσια σε σπάνιο υλικό συλλογών και αρχείων. Εκτός από το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο που δάνεισε στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη πολύτιμα αντικείμενα, το ίδιο έκανε το Μουσείο Μπενάκη, ενώ τα Γενικά Αρχεία του Κράτους συνέβαλαν στο εγχείρημα με τα χειρόγραφά τους. Τα εκθέματα, καλοδιαλεγμένα και ωραία παρουσιασμένα, μεταφέρουν τον επισκέπτη στην εποχή που η νεότερη Ελλάδα προσπαθούσε να αποκτήσει ταυτότητα με έντονο ακόμα το επαναστατικό παρελθόν της. Ο κατάλογος της έκθεσης, στην ποιότητα εκτύπωσης των βιβλίων τέχνης των εκδόσεων Καπόν, περιλαμβάνει εμπεριστατωμένες αναλύσεις μελετητών για την προσωπικότητα του Μακρυγιάννη. Αλλά ο τελευταίος λόγος και η μεγάλη γοητεία της έκθεσης πηγάζει από το πνεύμα των «Απομνημονευμάτων» του στρατηγού, τον «στοχασμό» στον οποίο ο Ζωγράφος έδωσε σχήμα και χρώμα: «Τον έπαιρνα (σ.σ. τον Ζωγράφο) και βγαίναμεν εις τους λόφους και το λεγα “Ετζι είναι εκείνη η θέση, έτζι εκείνη. Αυτός ο πόλεμος, έτζι έγινε. Αρχηγός ήταν των Ελλήνων εκείνος, των Τούρκων εκείνος”. Εις το πρώτο κάδρο είναι η Κωνσταντινούπολη ζωγραφισμένη… Το δεύτερο κάδρο είναι ο πόλεμος του Διάκου εις το γεφύρι της Αλαμάνας κι αυτός παλουκωμένος… Φτούνο δω, βαρύ… Η πολιορκία στα’ Αθήνας…».
«Οι εργασίες ανακαίνισης βάζουν τη Γεννάδειο στον 21ο αιώνα»
Χάρη στους βιβλιοστάτες των νέων αιθουσών της εκσυγχρονισμένης Βιβλιοθήκης, η περιήγηση στη συλλογή γίνεται απλούστερη.
Το γραφείο της δρος Μαρίας Γεωργοπούλου βρίσκεται στο κεντρικό κτίριο της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, το ιστορικό νεοκλασικό με την επιβλητική κιονοστοιχία, που άνοιξε τις πύλες του το 1926 για να στεγάσει τη σημαντική δωρεά 26.000 τόμων του διπλωμάτη και βιβλιόφιλου Ιωάννη Γεννάδιου προς την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών. Η βαριά ξύλινη πόρτα του γραφείου της δεν επιτρέπει στη συζήτηση να περάσει στο αναγνωστήριο και να ενοχλήσει όσους μελετούν εδώ. Ο λόγος μας είναι για τις πρόσφατες εργασίες που, όπως σχολιάζει η ίδια, βάζουν τη Γεννάδειο στον 21ο αιώνα, εκσυγχρονίζοντας τη λειτουργία της, ενισχύοντας τον χαρακτήρα της ως ερευνητικό κέντρο και υποστηρίζοντας την ενεργή συμμετοχή της στην πολιτιστική ζωή της πόλης.
Στο ιστορικό της Βιβλιοθήκης υπάρχουν αρχιτεκτονικές προσθήκες και ανακαινίσεις που έγιναν προς όφελος της ανεκτίμητης συλλογής της. Αυτή η συλλογή περιλαμβάνει πλέον 130.000 τόμους, καθώς και σπάνιες βιβλιοδεσίες, αρχεία, χειρόγραφα και έργα τέχνης που αναφέρονται στη βυζαντινή και νεότερη ελληνική ιστορία. Η πορεία των μετατροπών συμβαδίζει επίσης με τις αλλαγές που συνέβαιναν στην Αθήνα τα τελευταία περίπου εκατό χρόνια: «Στα μέσα της δεκαετίας του 1920, όταν η Γεννάδειος ξεκίνησε τη λειτουργία της, στη Βιβλιοθήκη έρχονταν δύο-τρεις άνθρωποι την εβδομάδα γιατί ήμασταν πολύ μακριά από το κέντρο», λέει η δρ Γεωργοπούλου.
Οι υποδομές
«Κατά τη δεκαετία του 1950, όταν πλέον άλλαξε χωροταξικά η πόλη, η Βιβλιοθήκη άρχισε να αναπτύσσεται. Εκτός αυτού δωρεές αρχείων και χειρογράφων προστέθηκαν στην αρχική συλλογή, και έτσι τη δεκαετία του ’60 αποφασίστηκε να δημιουργηθούν δύο πτέρυγες, δυτικά και ανατολικά του κτιρίου. Περίπου τριάντα χρόνια αργότερα έγινε σαφές ότι χρειαζόμασταν περισσότερο χώρο και καλύτερη υποδομή. Ετσι ξεκίνησε μία σειρά εργασιών που συνεχίστηκε επί χρόνια, με σκοπό τη δημιουργία υπογείων κάτω από τα παλιότερα κτίσματα, στα οποία σταδιακά μεταφέρθηκαν τα βιβλία σε κυλιόμενα βιβλιοστάσια.
Στην πιο πρόσφατη ανακαίνιση της δυτικής πτέρυγας δημιουργήθηκαν επιπλέον δύο υπόγειοι χώροι για τη στέγαση των βιβλίων και σύγχρονα αναγνωστήρια, τα οποία σύντομα θα δώσουν στους αναγνώστες της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, για πρώτη φορά, τη δυνατότητα ανοικτής πρόσβασης. Τέλος, στην ίδια πλευρά του κτιρίου, δυτικά, προστέθηκε η πτέρυγα “Ιωάννη Μακρυγιάννη”, όπου στεγάζεται ο νέος εκθεσιακός μας χώρος. Η αίθουσα, σύμφωνη με τις σύγχρονες μουσειολογικές προδιαγραφές, επιτρέπει να παρουσιάζουμε κάθε χρόνο ολιγάριθμες θεματικές και προσεκτικά οργανωμένες εκθέσεις. Η επιθυμία μας είναι να ταιριάζουν στον χαρακτήρα μας: Είμαστε ένα επιστημονικό ίδρυμα και ό,τι ξέρουμε να κάνουμε καλά έχει σχέση με τα γράμματα».