«Η αλήθεια έχει αρχίσει να καθίσταται άνευ σημασίας στην πολιτική. Εχει κερδίσει έδαφος η ιδέα ότι δεν υπάρχει μία αλήθεια, που να είναι ανεξάρτητη της πολιτικής τοποθέτησης του φορέα της. Είναι μια εξαιρετικά επικίνδυνη ιδέα». Συζητάμε με τον Ντάνιελ Γκάρμπερ, καθηγητή Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Πρίνστον, ειδικό στην Ιστορία της Σύγχρονης Φιλοσοφίας και στη Φιλοσοφία της Επιστήμης, στο διάλειμμα του διήμερου συνεδρίου που διοργάνωσε το Princeton Athens Center στις 15-16 Ιουνίου.
Μπορεί μια φιλελεύθερη δημοκρατία να επιβιώσει αν οι πολίτες δεν έχουν μια κοινή αντίληψη της αντικειμενικής πραγματικότητας, στην οποία πρέπει να βασίζονται στη συνέχεια οι όποιες αξιολογικές κρίσεις; «Οπως είχε πει ο γερουσιαστής Ντάνιελ Πάτρικ Μόινιχαν, δεν γίνεται ο καθένας να πιστεύει στα δικά του γεγονότα. Αυτό καθιστά αδύνατο τον ορθολογικό διάλογο».
Ποια είναι η σημασία της φιλοσοφίας της επιστήμης σε μια εποχή που το κυβερνών κόμμα στις ΗΠΑ απορρίπτει τις προειδοποιήσεις της συντριπτικής πλειονότητας της επιστημονικής κοινότητας σχετικά με την κλιματική αλλαγή; «Αυτοί που κυβερνούν σήμερα δεν ενδιαφέρονται για τη φιλοσοφία της επιστήμης – δεν ακούν καν τι λένε οι πιο σημαντικοί επιστήμονες. Δεν υπάρχει επί του παρόντος σύμβουλος για επιστημονικά θέματα στον Λευκό Οίκο. Στην Υπηρεσία Προστασίας του Περιβάλλοντος, ο κ. Προύιτ έχει διώξει όλους τους επιστήμονες που δεν συμφωνούν με την κυβερνητική γραμμή. Το μόνο κριτήριο για τις αποφάσεις τους είναι εκλογικό – και αν το κλίμα καταστραφεί σε 25 ή 50 χρόνια δεν τους απασχολεί, γιατί δεν θα είναι πια εδώ».
Ο Γκάρμπερ στο έργο του έχει εστιάσει στον σπουδαίο φιλόσοφο της επιστήμης Τόμας Κουν, του οποίου το κλασικό βιβλίο «Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων» δίνει μια ερμηνεία της εξέλιξης της επιστήμης που αποδείχθηκε ιδιαίτερα επιδραστική. «Ο Κουν θέλει να αποφύγει την έννοια της προόδου και της αλήθειας», σημειώνει ο καθηγητής του Πρίνστον. «Αυτό οδήγησε στο κίνημα της Κοινωνιολογίας της Επιστήμης, που επιχείρησε να ερμηνεύσει την επιστήμη με όρους καθαρά κοινωνιολογικούς – προκαλώντας την έντονη αντίδραση του Κουν».
Πόσο παρόμοιες είναι οι έννοιες της επιστημονικής και της πολιτικής επανάστασης; Για τον Γκάρμπερ, η βασική διαφορά μεταξύ του πολιτικού και του επιστημονικού πεδίου είναι ότι στο πρώτο, την πτώση του παλαιού καθεστώτος πρέπει τάχιστα να τη διαδεχθεί το νέο, διαφορετικά η κοινωνία θα διολισθήσει στην αναρχία. Αντιθέτως, εξηγεί, παραπέμποντας στον 17ο αιώνα, στην επιστήμη μπορούν να υπάρξουν περίοδοι «εξαιρετικά παραγωγικής διαφωνίας», όπου δοκιμάζονται διαφορετικές μέθοδοι και προγράμματα έρευνας.
Υλισμός, τότε και τώρα
Η ομιλία του Γκάρμπερ, την οποία εκφώνησε αμέσως μετά τη συνέντευξή μας, αφορούσε την κριτική του Σχολαστικού Αριστοτελισμού από τον Τόμας Χομπς. Ο Χομπς ήταν ο πιο λαμπρός υλιστής της εποχής του – πίστευε ότι υπάρχει μόνο μία ουσία στον κόσμο, η ύλη. Ηταν μια σκέψη εξαιρετικά προωθημένη για την εποχή του (17ος αιώνας), όταν η Εκκλησία ακόμη ασκούσε ασφυκτικό έλεγχο στην πνευματική ζωή. Τι θα έλεγε ο Χομπς για τη δυνατότητα της τεχνητής νοημοσύνης, εφάμιλλης της ανθρώπινης;
«Οι δύο πατέρες της τεχνητής νοημοσύνης είναι ο Λάιμπνιτζ και ο Πασκάλ. Ο Λάιμπνιτζ είχε επηρεαστεί απευθείας από τον Χομπς, ο οποίος θεωρούσε ότι οι άνθρωποι είναι απλά σύνθετες μηχανές. Η σκέψη, για τον Χομπς, ήταν απλά υπολογισμός – κάτι που ήδη μάθαιναν να κάνουν με μηχανές στον 17ο αιώνα».
Η κατανόηση του τι είδους μηχανές είμαστε έχει εξελιχθεί τρομακτικά έκτοτε, όπως αναφέρει ο Γκάρμπερ, αλλά «η βασική σύλληψη του Χομπς μοιάζει να είναι σωστή. Δεν βλέπω κάποια εναλλακτική». Μου αναφέρει ένα συνέδριο στο οποίο συμμετείχε πρόσφατα στη Γαλλία με τη συμμετοχή ιστορικών της φιλοσοφίας και νευροψυχολόγων. «Δεν μαθαίνεις κάτι για τη Φυσική διαβάζοντας τον Καρτέσιο. Αλλά τα ερωτήματα που έθεταν οι φιλόσοφοι του 17ου αιώνα σε σχέση με τον εγκέφαλο και τον νου είναι διαφωτιστικά ακόμη και σήμερα για τους νευροεπιστήμονες». Για παράδειγμα, σημειώνει, «ο Χομπς και ο Σπινόζα είχαν σωστά διαισθανθεί ότι η ελεύθερη βούληση είναι ψευδαίσθηση. Οι επιστήμονες σήμερα επιβεβαιώνουν ότι δεν υπάρχει κάποιο μέρος του εγκεφάλου που αποτελεί τη βούληση. Το μόνο πράγμα που παράγει
το μυαλό όταν σηκώνουμε το ποτήρι να πιούμε νερό είναι η κίνηση του μυός. Δεν υπάρχει κάτι εκεί που δίνει την εντολή».