Στις 3 Ιουνίου, ένα μικρό αεροπλάνο ξεκινά μια ιδιαίτερη αποστολή στη θαλάσσια περιοχή νότια της Κρήτης. Για τέσσερις ημέρες, επί τέσσερις έως οκτώ ώρες κάθε ημέρα κάνει ζιγκ-ζαγκ χαμηλά, σε απόσταση μόλις 180 μέτρων από τα κύματα, «χτενίζοντας» μια ζώνη εκατοντάδων χιλιομέτρων. Μέσα από τα παράξενα παράθυρά του, που μοιάζουν με γυάλινα ημισφαίρια, δύο άνθρωποι παρατηρούν τη θάλασσα, συνεννοούμενοι μεταξύ τους σε μια παράξενη, κωδική γλώσσα: «φίμακ» «πλατρ»… Πίσω τους, ένας τρίτος κρατά με προσοχή σημειώσεις σε έναν υπολογιστή.
Παρά την… κατασκοπευτική ατμόσφαιρα της περιγραφής, η αποστολή δεν αφορά σε κάποιο κρατικό μυστικό. Είναι, όμως, ιδιαίτερα σημαντική για τους επιστήμονες που ασχολούνται με το θαλάσσιο περιβάλλον: είναι η πρώτη εκτεταμένη προσπάθεια για την καταγραφή κητωδών όχι μόνο στη χώρα μας, αλλά και σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Μια αποστολή που φιλοδοξεί να κλείσει ένα μεγάλο κενό στην επιστημονική γνώση (και συνεπώς να λειτουργήσει ως βάση για τη λήψη μέτρων των ειδών που απειλούνται). Και η οποία παράλληλα θα μας δώσει μια «πραγματική» εικόνα των ζητημάτων που επηρεάζουν την ισορροπία του θαλάσσιου οικοσυστήματος.
Πτεροφάλαινα από ψηλά. Πρόκειται για ένα από τα δύο είδη φαλαινών των ελληνικών θαλασσών.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. «Η Ελλάδα θεωρείται μια πολύ σημαντική περιοχή για τα κητώδη. Ωστόσο, η γνώση μας γι’ αυτά είναι περιορισμένη και αποσπασματική», εξηγεί ο Κώστας Λιαρίκος, επικεφαλής του περιβαλλοντικού προγράμματος της περιβαλλοντικής οργάνωσης WWF Ελλάς. «Οι πρώτες προσπάθειες να αποκτήσουμε εικόνα ξεκίνησαν περίπου πριν από μία δεκαετία, από το Ινστιτούτο Κητολογικών Ερευνών “Πέλαγος”. Ομως, η συστηματική καταγραφή των ειδών παραμένει το μεγάλο ζητούμενο».
Η πρώτη, πιλοτική προσπάθεια καταγραφής από αέρος έγινε πέρυσι, στο Θρακικό Πέλαγος. Φέτος, όμως, θα πραγματοποιηθεί η πρώτη, μεγάλης κλίμακας καταγραφή, σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Το εγχείρημα διοργανώνεται από τη γραμματεία της «Διεθνούς Συμφωνίας για τη διατήρηση των κητωδών στη Μαύρη Θάλασσα, στη Μεσόγειο και στη ζώνη του Ατλαντικού», γνωστή με το ακρωνύμιο ACCOBAMS με τη συμμετοχή 24 χωρών και 60 ερευνητών. Στην Ελλάδα, ο βασικός συντονιστής είναι το WWF Ελλάς (για το Ιόνιο Πέλαγος, την ελληνική τάφρο και τη νότια Κρήτη), ενώ στην έρευνα (που περιλαμβάνει και το Αιγαίο) συμμετέχουν από ελληνικής πλευράς επιστήμονες από ΑΠΘ και το Ινστιτούτο Κητολογικών Ερευνών «Πέλαγος».
Η μεθοδολογία
Η Αμαλία Αλμπερίνι, θαλάσσια βιολόγος και συνεργάτις του θαλάσσιου προγράμματος του WWF, συμμετείχε στο πρώτο τμήμα της έρευνας για τη θαλάσσια περιοχή νότια της Κρήτης (οι άλλοι τρεις «ιπτάμενοι» επιστήμονες είναι η Ανδρονίκη Παρδαλού από το τμήμα Βιολογίας του ΑΠΘ, η Πόπη Γκικοπούλου από το Ινστιτούτο «Πέλαγος» και ο Δημήτρης Κοντάκος από τον φορέα του Εθνικού Πάρκου Σαμαριάς). «Για την κάλυψη της Μεσογείου θα χρησιμοποιηθούν οκτώ αεροσκάφη, τα οποία ήρθαν από τη Γαλλία και είναι ειδικά διαμορφωμένα για επιστημονική παρατήρηση», εξηγεί. «Το αεροπλάνο πετά σε χαμηλό ύψος, 180 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας, μόνο όταν οι άνεμοι είναι ασθενέστεροι των τριών μποφόρ. Γι’ αυτό και τις πρώτες δύο εβδομάδες καταφέραμε να πετάξουμε τέσσερις ημέρες».
Οι πτήσεις διαρκούν από τέσσερις έως οκτώ ώρες, ανάλογα με τις συνθήκες και την περιοχή που πρέπει να καλυφθεί. Σε κάθε αεροσκάφος επιβαίνουν δύο θαλάσσιοι βιολόγοι και ένας «καταγραφέας» των παρατηρήσεών τους. Οι ερευνητές συμμετείχαν τον Μάιο σε ένα ειδικό σεμινάριο, καθώς έπρεπε να εκπαιδευθούν, μεταξύ άλλων, και στον τρόπο που θα γίνεται η καταγραφή.
Μέλος της επιστημονικής αποστολής παρατηρεί τη θάλασσα μέσα από τα ειδικά διαμορφωμένα παράθυρα που του επιτρέπουν να κοιτά προς τα κάτω.
«Καταγράφουμε όσα κητώδη εντοπίσουμε, καθώς και άλλα είδη, όπως θαλάσσιες χελώνες, φώκιες, ορισμένα μεγάλα ψάρια, θαλασσοπούλια. Επίσης καταγράφουμε την ανθρώπινη δραστηριότητα αλλά και τα μεγάλα απορρίμματα μέσα στη θάλασσα», εξηγεί η κ. Αλμπερίνι. Πώς γίνεται η καταγραφή; «Χρησιμοποιούμε συγκεκριμένες κωδικές ονομασίες για κάθε είδος, χρησιμοποιώντας τα πρώτα τρία γράμματα του γένους και του είδους. Για παράδειγμα, αν δω μία φάλαινα-φυσητήρα θα πω “φι-μακ” (phy-mac), από το physeter macrocephalus. Η ομιλία μας καταγράφεται μέσω μικροφώνου από τον “καταγραφέα” που βρίσκεται στο αεροσκάφος και ηχογραφείται, ώστε να ελεγχθεί ξανά επί εδάφους. Με τον ίδιο τρόπο περιγράφουμε και τις υπόλοιπες δραστηριότητες, για παράδειγμα “πλατρ” από το plastic trash (πλαστικά σκουπίδια)».
Τις πρώτες ημέρες οι επιστήμονες κατέγραψαν νότια της Κρήτης έναν μπλε καρχαρία, θαλάσσιες χελώνες, ξιφίες, ζιφιούς, πολλά πλαστικά σκουπίδια και μία μικρή πετρελαιοκηλίδα (σε αυτές τις περιπτώσεις ενημερώνονται άμεσα οι Αρχές). Στη συνέχεια καλύφθηκε το Βόρειο Ιόνιο και τις ημέρες αυτές το αεροσκάφος βρίσκεται στα Μέγαρα για να συνεχίσει με το Νότιο Ιόνιο και τη Δυτική Πελοπόννησο. Τελευταίο θα ακολουθήσει το Αιγαίο στα τέλη Ιουλίου. Τον Αύγουστο η ίδια περιοχή θα καλυφθεί και διά θαλάσσης, από ειδικό σκάφος.
Στις ελληνικές θάλασσες ζουν δώδεκα είδη κητωδών: φάλαινες, δελφίνια, φώκαινες και ζιφιοί. Οι κύριες απειλές τους είναι η αλιεία (μπλέκονται στα δίχτυα), η υπεραλίευση (έλλειψη τροφής), η ναυτιλία (για τα μεγάλα κητώδη) και οι ανθρωπογενείς ήχοι (λ.χ. τα σόναρ). Τα αποτελέσματα της έρευνας σε όλη τη Μεσόγειο θα παρουσιαστούν σε διεθνές συνέδριο για τα κητώδη που θα πραγματοποιηθεί τον Απρίλιο του 2019 (για πρώτη φορά στην Ευρώπη) στη χώρα μας, στο Costa Navarino.