Ανήκει στην κατηγορία των ανθρώπων που τσεκάρουν τις ειδήσεις στο κινητό τους, μία φορά την ημέρα. Ηταν πολύ πιο εξαρτημένος από την επικαιρότητα, διαβάζοντας εφημερίδες, παρακολουθώντας τηλεόραση ή μπαίνοντας σε σχετικές ιστοσελίδες, έως τη στιγμή που κατάλαβε ότι δέσμευαν τον χρόνο του χωρίς αντίκρισμα και αποφάσισε να πειθαρχήσει αυστηρά στη μία φορά. Το «χωρίς αντίκρισμα», βέβαια, δεν είναι ακριβές, γιατί ο Ολλανδός καλλιτέχνης Ντρις Φερχόφεν (ή Βερχούφεν) μετέτρεψε το «βλέμμα» μας πάνω στην επικαιρότητα σε βίντεο εγκατάσταση. Στα «Τοπία ενοχής», που παρουσιάστηκαν στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών), το πρώτο από τα τέσσερα συνολικά είναι γυρισμένο σε ένα εργοστάσιο στην πόλη Χανγκζού της Κίνας. Στο πλάνο μια γυναίκα και οι μηχανές παραγωγής, σε σχέση διαδραστική με τον κάθε θεατή (καθένας μόνος, σε ένα δωμάτιο). Ο Φερχόφεν έχει επισκεφθεί επιλεκτικά τέσσερα μέρη στον πλανήτη που θεωρούνται «προβληματικά» και αναρωτιέται: Μήπως αντιμετωπίζουμε τους ανθρώπους που ζουν και εργάζονται εκεί ως θύματα κι αυτό αυτομάτως μας δίνει τη θέση της αυθεντίας και ένα αίσθημα υπεροχής;
Κι αν οι «ειδήσεις» αντιγύριζαν το βλέμμα μας; Τι θα «έβλεπαν»;
Πέρυσι, ο ίδιος καλλιτέχνης, στο Fast Forward Festival της Στέγης Γραμμάτων είχε δημιουργήσει ένα θέαμα εμπειρία στην πλατεία Συντάγματος: το Phobiarama. Μια εγκατάσταση, σαν στοιχειωμένο σπίτι, που περιηγείτο ο επισκέπτης μέσα σε μικρά βαγόνια, σε μια λαβυρινθώδη διαδρομή. Ενα «τρένο πολιτικών φαντασμάτων», με τηλεοράσεις τοποθετημένες σε διάφορα σημεία και «απειλητικές» παρουσίες που ακολουθούσαν τον θεατή. Το 2014 παρουσίασε στους δρόμους της Αθήνας την περιπατητική παράσταση «No Man’s Land», με τους θεατές να έχουν για «οδηγό» τους έναν μετανάστη και να ακούν, φορώντας ειδικά ακουστικά, την ιστορία του.
Οσο κι αν η περιγραφή αυτών των «δράσεων» προκαλεί μια ευρεία γκάμα συναισθημάτων (ενδιαφέροντος, απόρριψης, αδιαφορίας) άλλο τόσο γεννά ερωτήματα. Ο Φερχόφεν δηλώνει ότι «εξορκίζουμε τους φόβους μας μόνο όταν τους κοιτάμε κατάματα».
«Ποτέ άλλοτε δεν ήμασταν τόσο ασφαλείς και, συγχρόνως, τόσο τρομοκρατημένοι», διαπιστώνει και θυμίζει: «Οι υποδοχείς του φόβου εδράζονται στον εγκέφαλό μας: στην αμυγδαλή, τους νευρώνες που ενεργοποιούν τα αντανακλαστικά μας όταν βρισκόμαστε σε κίνδυνο. Τελευταία, η αμυγδαλή μας κάνει υπερωρίες. Πολιτικοί, media, marketers και τρομοκράτες μάς υποχρεώνουν σε διαρκή εγρήγορση, σε κατάσταση συναγερμού. Στοχεύουν με φοβερή αποτελεσματικότητα στους υποδοχείς του φόβου. Τι από όλα αυτά, όμως, είναι πραγματικές απειλές και τι σενάρια συνωμοσίας;».
Τα ερωτήματα του Φερχόφεν διατρέχουν το σύνολο της δουλειάς του. Ο φόβος τροφοδοτείται από το βλέμμα και αντίστροφα. Οι δημοσιογράφοι είμαστε άραγε μεσάζοντες ή υποδαυλίζουμε τον φόβο; Συνδιαμορφώνουμε το «βλέμμα» αναμφίβολα, με την καλή και την κακή έννοια. Η εμπλοκή στο «θέμα» έχει διαβαθμίσεις και φίλτρα.
Οφείλει να έχει φίλτρα.
Αν ο Φερχόφεν βοηθάει σε κάτι επιπλέον είναι να σκεφτούμε: είναι ο δημοσιογράφος θεατής και ο κάθε θεατής μπορεί να είναι και, εν δυνάμει, δημοσιογράφος; Η κυρία στο εργοστάσιο της πόλης Χανγκζού μας καλεί να έρθουμε αντιμέτωποι με την εικόνα μας. Μας παρακολουθεί και μας μιμείται. Προσπαθεί να μας προκαλέσει να ακολουθήσουμε τη δική της διάθεση ή κίνηση. Αλλοι θεατές συνεργάζονται, άλλοι αντιστέκονται. Το θυμικό και ο ρόλος που επιφυλάσσει ο καθένας για τον εαυτό του. Η προθυμία του να εκτεθεί, να δοκιμάσει ή, απλώς, να καταγράψει ως ξένος και περαστικός. Να «δει» αυτό που συμβαίνει και να αισθανθεί αργότερα καθώς επεξεργάζεται τα δεδομένα και τα αναλύει για να γράψει, επιλέγοντας, συνειδητά ή ασυνείδητα, τη μια ή την άλλη λέξη. Τα «Τοπία ενοχής» έφεραν στην επιφάνεια αμφιθυμία και αγωνία, περιέργεια και ενσυναίσθηση, χαμόγελα και θλίψη, σοκ (ναι, ο Φερχόφεν μας περιέγραψε και θεατές σε σοκ) και αδιαφορία. Ζεύγη αντιθετικά, που προχωρούν το συναίσθημα και τη σκέψη ένα μικρό, ανεπαίσθητο, έστω, βήμα. Οχι κατ’ ανάγκην προς τα εμπρός. Μπορεί να εμβαθύνουν ή να βοηθούν κάποιον κόμπο ή απορία να λυθούν. Εστω κι αν ποτέ δεν διατυπώθηκαν ως απορία. Από φόβο ή ενοχή.