Από μικρός, στη Λάρισα, όπου μεγάλωσε, δεν είχε πολλές ευκαιρίες για θεάματα πέρα από τις τραγωδίες που έβλεπε τα καλοκαίρια στα ανοικτά θέατρα. Οι ιστορίες τους, γεμάτες πολέμους, νίκες, ήττες, φόνους, αγωνίες, υπαινιγμούς, αναζήτηση στα βάθη της ανθρώπινης ψυχής, έγιναν γρήγορα τα αγαπημένα αναγνώσματά του. Ισως γι’ αυτό στις παραστάσεις που έχει σκηνοθετήσει έως σήμερα ο Θάνος Παπακωνσταντίνου υπάρχει πάντα μια προφανής ή αφανής συνομιλία με την αρχαία τραγωδία. Οσο για την «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή, που θα δούμε στις 20 και 21 του μηνός στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου από το Εθνικό Θέατρο, είναι από τις πρώτες τραγωδίες που διάβασε ως ανάγνωσμα σε μετάφραση του Γιώργου Χειμωνά και έκτοτε παραμένει η αγαπημένη του.
«Μέσα από την έρευνα, μου έγινε σαφές ότι σ’ αυτό το έργο μιλάμε για δύο παράλληλες ιστορίες, του Ορέστη και της Ηλέκτρας, αλλά και για δύο αποτυχημένες τελετές ενηλικίωσης. Από τη μια, έχουμε τον εξόριστο Ορέστη, που επιστρέφει στην πατρίδα του για να σκοτώσει τους βασιλείς και για να γίνει ο ίδιος βασιλιάς –πράγμα που δεν γίνεται– και από την άλλη, έχουμε την Ηλέκτρα, που βιώνει μια παρατεταμένη τελετή πένθους από τη στιγμή που σκότωσαν τον πατέρα της».
Η ηρωίδα συμπεριφέρεται σαν να περιμένει έναν μεσσία να φέρει τη λύτρωση. Στο τέλος ούτε ο Ορέστης γίνεται βασιλιάς ούτε εκείνη ξεφεύγει από το πένθος της. «Ενώ προοικονομούνται στην αρχή του έργου δύο φόνοι, γίνεται αυτός της Κλυταιμνήστρας, αλλά του Αιγίσθου δεν ολοκληρώνεται. Τον οδηγούν στο ανάκτορο για να τον σκοτώσουν αλλά δεν ακούμε κραυγή. Αυτή η επιλογή του Σοφοκλή με οδηγεί αλλού. Δείχνει πως θέλοντας κανείς να επιβάλει το σωστό, το δίκαιο, μπλέκεται σε έναν κύκλο αυτοδικίας που, αντί να τον οδηγήσει στο φως, τον οδηγεί σε μεγαλύτερη πλάνη».
Διαταραγμένη ισορροπία
Ο 37χρονος σκηνοθέτης στέκεται στη μάχη αντιθέσεων με κεντρικό θέμα τη δίκη: τη διαταραγμένη ισορροπία και την αποκατάστασή της. «Αποτυπώνοντας έναν κόσμο εμφύλιου σπαραγμού, ο ποιητής μάς προσκαλεί να παρακολουθήσουμε τη λειτουργία ενός φυσικού νόμου: του νόμου της ανταπόδοσης. Ο ίδιος τοποθετείται πέρα από κάθε ηθική – δεν τον ενδιαφέρει αν η χαμένη ισορροπία θα επανέλθει με τρόπο καλό ή κακό· το θέμα είναι να επανέλθει. Η βία διέπει τις ανθρώπινες σχέσεις. Οταν γίνεται μια βίαιη προσβολή της δίκης, η απάντηση θα είναι επίσης βίαιη. Η Ηλέκτρα του Σοφοκλή κραυγάζει για ανταπόδοση, όχι για δικαιοσύνη», σημειώνει. Εχει σημασία ότι ο χορός στο δεύτερο στάσιμο μιλάει για ευσέβεια στους μέγιστους νόμους της φύσης. «Ετσι αντιλαμβάνομαι την ανταπόδοση ως μια εξω-ηθική δύναμη, σαν ένα φυσικό στοιχείο, κάτι πιο ευρύ».
Ο θεατής, βέβαια, πάντα αναζητεί αναλογίες με το τώρα. «Ολα τα πρόσωπα του έργου είναι εξαιρετικά αντιφατικά και αντιθετικά και αποτελούν τοιχογραφία ενός κόσμου στον οποίο έχει χαθεί εντελώς η ισορροπία του. Αυτό ταιριάζει στον κόσμο μας, όπου όλα τα πράγματα είναι και δεν είναι. Σήμερα όλα είναι σε ένα ίσως, περίπου, ένα ενδιάμεσο». Η βία είναι ένα ακόμη κοινό χαρακτηριστικό. «Στις ημέρες μας είναι έντονη και σχετίζεται με την οικονομική κατάσταση. Από τα βασικά αξιώματα της αρχαίας σκέψης ήταν το πώς θα γίνει η μετάβαση από την αγριότητα στην εξημέρωση, από το χθόνιο στο έλλογο. Ο άνθρωπος έχει έναν πολύ άγριο πυρήνα, δεν έχει εξημερωθεί πλήρως και, δοθείσης της ευκαιρίας, η αγριότητα πάντα κάπου ξεσπά. Στην αρχαιότητα προέβλεπαν βαλβίδες εκτόνωσης, όπως ήταν οι γιορτές του Διονύσου. Εκεί η αγριότητα εκτονωνόταν στο φως και με μια χειρονομία προς τα έξω. Οσο κλείνεται μέσα και καλλιεργείται μια αίσθηση ενοχής για οτιδήποτε σκοτεινό κρύβουμε όλοι, έχουμε άσχημες τροπές. Ο φασισμός είναι ένα τέτοιο παράδειγμα και έφτασε να γίνει και κόμμα στη Βουλή».
Ο κινηματογράφος, το βίντεο, τα σπλάτερ ήταν ακόμη ένας μέρος του παιδικού κόσμου του Θάνου Παπακωνσταντίνου στη Λάρισα, όταν δεν χανόταν στα μυθιστορήματα και την ποίηση. Φεύγοντας από τον τόπο του για σπουδές στη Νομική Θεσσαλονίκης, από την οποία αποφοίτησε, δεν είχε πάρει καμία απόφαση για το μέλλον. «Στη Νομική δεν αισθάνθηκα καμία σύνδεση με τον κόσμο της και κάπως έτσι άρχισε η αναζήτηση». Αρχικά στη θεατρική ομάδα του Πανεπιστημίου, έπειτα από το 2005 στην Αθήνα, στη σχολή του «Εμπρός». Οι παραστάσεις του είναι ένα μείγμα όπου συναντιούνται όλες οι τέχνες. Το δικό του θέατρο έχει έντονη εικαστική ματιά, ενώ αναμειγνύονται ο κινηματογράφος, η μουσική, η κίνηση… Ομως και η Νομική κάτι άφησε. Στις παραστάσεις φαίνεται πως τον απασχολεί η απονομή δικαιοσύνης.
Η Ηλέκτρα είναι η πρώτη σκηνοθεσία του στην Επίδαυρο, ενώ η πρώτη δουλειά του στο θέατρο ήταν η παράσταση «Αμλετ, ο πρίγκιπας της Δανίας» το 2011 κι ας σπεύδει να προσθέσει πως δεν ήταν καλή. Ηταν έκπληξη για όσους την είδαν, κι ακόμη περισσότερο το «Venison» στο Ιδρυμα Κακογιάννη με την ομάδα του Helter Skelter Company, το «Pedestal» το 2013, πέρυσι το «Colossus». Σκηνοθέτησε όμως και την όπερα του Μοντεβέρντι «Ορφέας», τη «Μετατόπιση προς το ερυθρό» του Γιάννη Μαυριτσάκη, τον «Μάκβεθ» του Σαίξπηρ στο «Από Μηχανής Θέατρο».
Το παραμύθι
Ακουσε πολύ καλά, αλλά και άσχημα. Θυμάται να του λένε: «Είναι μαγικό αυτό που είδα στη σκηνή». Τον Θάνο Παπακωνσταντίνου τον ενδιαφέρει το παραμύθι στο θέατρο, «ότι δημιουργείς έναν κόσμο με τους δικούς του νόμους. Το θέατρο ήταν το δικό μου παραμύθι όταν ήμουν παιδί». Αλλά είναι και ο παλμογράφος της εποχής που αφουγκράζεται ό,τι συμβαίνει, και στη γενιά των νέων δημιουργών. «Δεν υπάρχουν τάσεις αλλά και αυτό είναι συνεπές με την εποχή. Είναι σαν το Ιντερνετ, όπου ανοίγεις πολλές καρτέλες, με πολλές πληροφορίες και όλα διαλύονται σε ένα σύννεφο αοριστίας. Το θεατρικό τοπίο είναι θολό και οι δημιουργοί, αποπροσανατολισμένοι. Σε μια χώρα που δεν έδωσε στον πολιτισμό και στην πολιτισμική παραγωγή τη βαρύτητα που της αξίζει, ο καλλιτέχνης στην Ελλάδα ακόμη θεωρείται ερασιτέχνης. Αντιμετωπίζεται ως χομπίστας γι’ αυτό υπάρχουν χίλιες και πλέον παραστάσεις, από τις οποίες οι περισσότερες δεν έχουν ενδιαφέρον. Η τέχνη στην Ελλάδα εμφανίζεται σαν να μην έχει “αξία”. Δεν λύνουν οι επιχορηγήσεις το πρόβλημα, αλλά η μακροπρόθεσμη πολιτική για τον πολιτισμό. Εχουμε τα υλικά, τους ανθρώπους, αλλά τίποτα δεν γίνεται με ορίζοντα. Και αυτό αντανακλά στις σχέσεις, στις τέχνες, στον δρόμο, στη Βουλή. Οταν δεν υπάρχει μεγαλόπνοο όραμα απ’ όλες τις πλευρές, δεν υπάρχει κίνηση προς τα μπροστά».
«Ηλέκτρα», παίζουν οι Νίκος Χατζόπουλος, Αλέξανδρος Μαυρόπουλος, Μάριος Παναγιώτου, Αλεξία Καλτσίκη, Ελένη Μολέσκη, Μαρία Ναυπλιώτου, Χρήστος Λούλης.