O Οδυσσέας «ταξίδεψε» στην Ολυμπία

O Οδυσσέας «ταξίδεψε» στην Ολυμπία

3' 59" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Η πρόσφατη ανακάλυψη πήλινης πινακίδας με εγχάρακτη επιγραφή όπου διασώζονται στίχοι της Οδύσσειας προσθέτει μια αξιοσημείωτη σελίδα στη μακρά πολιτισμική βιογραφία των ομηρικών επών. Σύμφωνα με ανακοίνωση του υπουργείου Πολιτισμού, το εύρημα εντοπίστηκε κατά τη διεξαγωγή επιφανειακής – γεωαρχαιολογικής έρευνας στο πλαίσιο τριετούς ερευνητικού προγράμματος που πραγματοποιείται γύρω από το ιερό της Ολυμπίας υπό τη διεύθυνση της δρος Ερωφίλης-Ιριδας Κόλια, προϊσταμένης της ΕΦΑ Ηλείας, και σε συνεργασία με τους καθηγητές Φρανζίσκα Λανγκ, Μπιργκίτα Εντερ, Αντρέας Βοτ και Χανς-Γιόακιμ Γκέρκε του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου και των Πανεπιστημίων Darmstadt, Tübingen και Frankfurt am Mainz.

O Οδυσσέας «ταξίδεψε» στην Ολυμπία-1

Πάπυρος με απόσπασμα της Οδύσσειας, 2ος αι. π.Χ.

Στην αποσπασματικά σωζόμενη πλάκα, διαστάσεων περίπου 25Χ30 εκατοστών, διαβάζονται με σχετική ευκολία οι δεκατρείς πρώτοι στίχοι από τη ραψωδία ξ του ομηρικού έπους. Πρόκειται για τη λεγόμενη, κατά τους αρχαίους φιλολόγους, «Οδυσσέως προς Εύμαιον ομιλία», τη συνομιλία δηλαδή του πολυταξιδεμένου Οδυσσέα με τον χοιροβοσκό Εύμαιο, μετά τον περιπετειώδη γυρισμό του βασιλιά στην Ιθάκη, αλλά πριν την αποκάλυψη της ταυτότητάς του και την εξόντωση των μνηστήρων που επί χρόνια επωφελούνται από την περιουσία του και εποφθαλμιούν τη θέση του στη συζυγική κλίνη της Πηνελόπης. Στο κείμενο που διαβάζεται στην πινακίδα, παρακολουθούμε τον Οδυσσέα να προχωρεί, «το λιμάνι αφήνοντας» (στη μετάφραση των Ν. Καζαντζάκη – Ι.Θ. Κακριδή), και να παίρνει το μονοπάτι για το δάσος, «εκεί που του ’χε / δείξει η Αθηνά το θείο πως θα ’βρισκε χοιροβοσκό, τι απ’ όλους / τους δούλους του Οδυσσέα καλύτερα το βιος του αυτός γνοιαζόταν». Ο βασιλιάς, μεταμορφωμένος από την Αθηνά σε αξιολύπητο γέρο επαίτη, βρίσκει τον άλλοτε υποτακτικό του «μπρος στην καλύβα του», κοντά στον μαντρότοιχο που είχε χτίσει για τη φύλαξη των ζώων «χωρίς η αφέντρα του κι ο γέροντας Λαέρτης να το ξέρουν». Χαρακτηριστικά, το όνομα του Λαέρτη, στη γενική πτώση, διακρίνεται ξεκάθαρα σε μία από τις φωτογραφίες της πινακίδας που δόθηκαν στη δημοσιότητα από το υπουργείο. Λίγο μετά τον δέκατο τρίτο στίχο η πλάκα κόβεται, το πιθανότερο όμως είναι ότι η αναγραφή του ποιήματος συνεχιζόταν σε αδιευκρίνιστη έκταση.

Οπως είναι ευρύτερα γνωστό, τα ομηρικά έπη στη μορφή με την οποία τα γνωρίζουμε εμείς σήμερα προέκυψαν μέσα από μακρά συνθετική διαδικασία, ακόμη και εσκεμμένες αλλοιώσεις ή παραποιήσεις, καθώς η προφορική παράδοση δίνει σταδιακά τη θέση της στη συστηματική καταγραφή. Αν και ο αφηγηματικός τους ορίζοντας (τα γεγονότα δηλαδή γύρω από τον μυθοποιημένο Τρωικό πόλεμο και τις τύχες των πρωταγωνιστών του) τοποθετείται χρονολογικά στην εποχή που εμείς σήμερα αποκαλούμε «Υστερη Εποχή του Χαλκού», δηλαδή μεταξύ του 1600 και του 1200 π.Χ., και μάλλον πιο κοντά προς το τέλος της συγκεκριμένης περιόδου, φαίνεται ότι τα έπη αποκρυσταλλώνονται προς τα τέλη του 8ου, ίσως και τον 7ο αι. π.Χ.

Και πάλι όμως η συστηματική καταγραφή τους δεν φαίνεται να άρχισε παρά αρκετά αργότερα, τον 6ο-5ο αι. π.Χ. Οι πρώτοι πάπυροι, και αυτοί αποσπασματικοί, που διασώζουν τα ομηρικά έπη στις πολυάριθμες εκδοχές τους χρονολογούνται μόλις κατά την Πτολεμαϊκή περίοδο (3ος-1ος αι. π.Χ.), όταν στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ανθούσε η φιλολογική μελέτη των κλασικών συγγραφέων. Θα πρέπει κανείς να περιμένει έως τον Μεσαίωνα, γύρω στον 10ο αι. μ.Χ., για τους πρώτους παπύρους όπου τα ομηρικά έπη διασώζονται στην πλήρη μορφή τους.

O Οδυσσέας «ταξίδεψε» στην Ολυμπία-2

Η νέα ανακάλυψη: πήλινη πλάκα με 13 στίχους της ραψωδίας ξ.

Σύμφωνα με τους επιστημονικούς υπευθύνους του ερευνητικού προγράμματος, η πήλινη πινακίδα χρονολογείται «πιθανώς πριν τον 3ο αι. μ.Χ.» (αν και ο τύπος της μεγαλογράμματης γραφής, όπως τουλάχιστον διακρίνεται στις φωτογραφίες, ενδεχομένως μπορεί να χρονολογηθεί και αρκετά μεταγενέστερα). Ως εκ τούτου, η αρχική ανακοίνωση του ΥΠΠΟ σύμφωνα με την οποία το εύρημα «διασώζει ίσως το παλαιότερο σωζόμενο γραπτό απόσπασμα των ομηρικών επών που έχει έρθει στο φως» είναι μάλλον αβάσιμη. Σε κάθε περίπτωση, η ανακάλυψη ότι κάποιος, στην Ολυμπία των υστερορωμαϊκών χρόνων, μπήκε στον κόπο να χαράξει σε μια πλάκα από άψητο πηλό ένα τόσο εκτεταμένο απόσπασμα από το ομηρικό έπος, δεν μπορεί παρά να μας εντυπωσιάζει. Πρόκειται για σχολική άσκηση, παρόμοια με αυτές που έχουμε –είτε σε πήλινες πλάκες όπως αυτή είτε σε σπασμένα κεραμίδια γραμμένα με μελάνι– από την Αίγυπτο και αλλού; Για επίδειξη γνώσεων ή προσπάθεια απομνημόνευσης; Η μελέτη του ενδιαφέροντος αυτού ευρήματος στο μέλλον ελπίζουμε να μας διαφωτίσει.

Μισή χιλιετία νωρίτερα

Η ανακάλυψη της εγχάρακτης πλάκας με παράθεμα από την Οδύσσεια είναι σημαντικό εύρημα, αλλά η άποψη ότι (αν χρονολογείται τον 3ο μ.Χ. αιώνα) είναι το αρχαιότερο σωζόμενο απόσπασμα των ομηρικών επών είναι εσφαλμένη. Αποσπάσματα των ομηρικών επών σώζονται σε παπύρους ήδη από τον 3ο π.Χ. αιώνα, μισή χιλιετία νωρίτερα από το εύρημα της Ολυμπίας. Σε ανάγλυφους σκύφους από τη Μακεδονία υπάρχουν παραθέματα από τα έπη τον 2ο π.Χ. αι. (π.χ. σε σκύφο από τη Φλώρινα οι στίχοι από την Οδύσσεια φ 267-268). Ακόμα και σε θέατρο στο Ηρώδειο της Ιουδαίας υπάρχει παράθεμα από την Ιλιάδα (Ζ 264).

Αγγελος Χανιώτης

Καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας

Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών, Πρίνστον

* Ο κ. Δημήτρης Πλάντζος είναι αναπληρωτής καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή