«Θα σε μάθω να βλέπεις διαφορές»

«Θα σε μάθω να βλέπεις διαφορές»

4' 18" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

«Μια εικόνα μάς κρατούσε αιχμάλωτους. Και δε μπορούσαμε να βγούμε έξω από αυτήν, γιατί βρισκόμασταν μέσα στη γλώσσα μας και η γλώσσα έμοιαζε να μας την επαναλαμβάνει αδυσώπητα».

ΛΟΥΝΤΒΙΧ ΒΙΤΓΚΕΝΣΤΑΪΝ

«Φιλοσοφικές Ερευνες»,

§115, μτφρ. Π. Χριστοδουλίδης

Σ​​ε συνέντευξή του στην «Καθημερινή» (11/7/2018), ο σεβαστός Μητροπολίτης Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικόλαος ανέφερε, μεταξύ άλλων, τις μακεδονικές του ρίζες. Η προγιαγιά του γεννήθηκε στην Αχρίδα και η γιαγιά του στο Μοναστήρι. Μερικοί συγγενείς του ζουν στα Σκόπια, κι έχουν «διαμορφώσει μία αντίληψη ότι είναι Μακεδόνες». Αναρωτιέται ο κ. Νικόλαος: «Εγώ τώρα τι είμαι; Δεν είμαι Μακεδόνας; Η ιστορία της Μακεδονίας ποιους ακολουθεί; Τους Σλάβους ή εμάς;».

Τα απλά ερωτήματα είναι τα πιο ενδιαφέροντα. Μπορούν δύο έθνη να οικειοποιούνται τον ίδιο αυτοχαρακτηρισμό; Πώς είναι δυνατόν και ο Ελληνας κ. Νικόλαος και οι συγγενείς του στην ΠΓΔΜ να αυτοπροσδιορίζονται «Μακεδόνες»; Γενικότερα: τι δίνει νόημα σε μια έννοια; Αυτό το ερώτημα απασχόλησε έναν από τους μεγαλύτερους φιλόσοφους του 20ού αιώνα, τον Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν.

Σύμφωνα με τον ίδιο τον Βίτγκενσταϊν, η κεντρική ιδέα της ύστερης φιλοσοφίας του βρίσκεται στη φράση του Κόμη του Κεντ στον «Βασιλιά Ληρ»: «θα σε μάθω να βλέπεις διαφορές». Το κλειδί για τη διαυγή σκέψη, παρατηρεί ο Βίτγκενσταϊν, είναι να προσέχουμε τις λεπτές διαφορές στη χρήση των εννοιών. «Πράγματα που φαίνονται τα ίδια, είναι στην πραγματικότητα διαφορετικά». Τι εννοεί;

Αιχμάλωτοι των εννοιών

Σε μια σκηνή της ταινίας του Κλιντ Ιστγουντ «Αήττητος», ο Τζέισον, ο μαύρος υπεύθυνος ασφαλείας του προέδρου Μαντέλα, διαμαρτύρεται για το γεγονός ότι στην προεδρική φρουρά παραμένουν οι ίδιοι λευκοί σωματοφύλακες που προστάτευαν και τον προηγούμενο πρόεδρο του μισητού απαρτχάιντ. Ο Μαντέλα διαφωνεί. «Οταν ο λαός με βλέπει δημοσίως», λέει, «βλέπει τους σωματοφύλακές μου». «Η συμφιλίωση αρχίζει εδώ». Ο Τζέισον τον κοιτά με δυσπιστία. «Συμφιλίωση;» ρωτά. «Δεν πέρασε πολύς καιρός που αυτοί οι τύποι προσπάθησαν να μας σκοτώσουν». «Το ξέρω», απαντά ο πρόεδρος. «Η συγχώρεση αρχίζει, επίσης, εδώ».

Δείτε την παραπάνω στιχομυθία υπό την οπτική γωνία του Βίτγκενσταϊν. Ο Τζέισον δεν κατανοεί τη χρήση της έννοιας «συμφιλίωση» στο συγκεκριμένο πολιτικό πλαίσιο. Πιθανότατα την καταλαβαίνει στο πλαίσιο μιας διαμάχης με φίλους, συγγενείς ή συνεργάτες, αλλά «συμφιλίωση» με τους χθεσινούς δολοφόνους; Του είναι αδιανόητη. Η μετα-απαρτχάιντ πραγματικότητα, όμως, το πολύχρωμο έθνος που οραματίζεται ο πρόεδρος Μαντέλα, προϋποθέτει τη συμφιλίωση. Ακόμη κι αν τη συλλαμβάνει εγκεφαλικά, ο Τζέισον αδυνατεί να την κατανοήσει ουσιαστικά: παραμένει παγιδευμένος στην προηγούμενη εννοιολογική πραγματικότητα του απαρτχάιντ: από δω οι «φίλοι», από κει οι «εχθροί». Είναι «αιχμάλωτος» μιας προγενέστερης «εικόνας». Ο Μαντέλα εμμέσως τον διδάσκει πώς να χρησιμοποιεί την έννοια «συμφιλίωση» με διαφορετικό τρόπο. Μπορεί να το κάνει αυτό, όχι μόνο γιατί είναι πρόεδρος, αλλά, κυρίως, γιατί διαθέτει τεράστιο ηθικό κύρος.

Το πρόβλημα με τις έννοιες, παρατηρεί ο Βίτγκενσταϊν, είναι ότι παραβλέπουν τις εμπειρικές διαφορές. Εντάσσουμε συγκεκριμένες εμπειρίες στην «εικόνα» που έχουμε ήδη σχηματίσει, προσπερνώντας τη διαφορετικότητά τους. Αντιμετωπίζουμε τις διαφορές ως εκδοχές του ιδίου φαινομένου (π.χ. οι λευκοί σωματοφύλακες και οι δολοφόνοι του προηγούμενου καθεστώτος είναι δύο εκδοχές του ρατσισμού). «Η ιδέα μοιάζει σαν τα γυαλιά πάνω στη μύτη μας, και ό,τι κοιτάξουμε το βλέπουμε μέσα από αυτά. Δεν μας έρχεται ποτέ στον νου να τα βγάλουμε». Η σκέψη τείνει να είναι λεία, εύτακτη και «λογική», προβάλλοντας στην ανώμαλη εμπειρική πραγματικότητα την εσωτερική της τάξη. Εξού και η έκκληση του Βίτγκενσταϊν: «Πίσω στο ανώμαλο έδαφος».

Νοηματική πολλαπλότητα

Πίσω, λοιπόν, στο «ανώμαλο» Μακεδονικό. Η «εικόνα» που μας κρατά «αιχμάλωτους» είναι ο τρόπος που ιστορικά κατανοούμε τη Μακεδονία: «η Μακεδονία είναι ελληνική», λέμε, τελεία και παύλα. Προσεγγίσαμε τις γεωπολιτικές εξελίξεις, μετά την κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας, μέσα από αυτό το παραδοσιακό εννοιολογικό πλαίσιο. Την εμπειρική «ανωμαλία» της ύπαρξης μιας χώρας που, μετά το 1991, αυτοπροσδιορίζεται ως Μακεδονία την παρακάμψαμε. Είδαμε τη νέα πραγματικότητα με τα γυαλιά του παρελθόντος.

Οι αντιδράσεις στη συμφωνία των Πρεσπών δείχνουν ότι δυσκολευόμαστε να αποδεχθούμε πως η έννοια «Μακεδονία» διακρίνεται από νοηματική πολλαπλότητα – για μας παραπέμπει στην ομώνυμη γεωγραφική περιοχή και στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, για την άλλη πλευρά στην εθνική επικράτεια και στα ιδιαίτερα πολιτισμικά (κυρίως σλαβικά) χαρακτηριστικά τους. Η συμφωνία συνομολογεί την πολλαπλότητα.

Αδίκως αγωνιά ο κ. Νικόλαος: τόσο ο ίδιος όσο και οι συγγενείς του στην ΠΓΔΜ μπορούν θεμιτά να αυτοχαρακτηρίζονται «Μακεδόνες», εφόσον στην έννοια αυτή προσδίδουν διαφορετικό περιεχόμενο. Το αίσθημα της μακεδονικής ταυτότητας είναι υποκειμενικό. Η μακρά ιστορία της Μακεδονίας είναι πολυσχιδής, πολύσημη και ενσωματώσιμη σε ποικίλες εθνικές αφηγήσεις.

Αν η συμφωνία των Πρεσπών κυρωθεί και από τα δύο μέρη, θα εγκαινιάσει μια νέα πραγματικότητα – ένα νέο «γλωσσικό παιχνίδι». Θα αρχίσουμε να χρησιμοποιούμε οικείες έννοιες διαφορετικά. (Το κάνουμε, άλλωστε, ανεπίγνωστα στη ζωή μας, διαρκώς: π.χ. τα παιδιά συνεχίζουν να αποκαλούν «θεία» την πρώην σύζυγο του αδερφού του πατέρα τους, ακόμη και μετά το διαζύγιο. Η έννοια παραμένει, το περιεχόμενό της διαφοροποιείται.) Αρχίζοντας να νοηματοδοτούμε διαφορετικά τη «Μακεδονία», θα αποκτήσουμε άλλη σχέση με τον εαυτό μας, τον ιστορικό χρόνο, και τους γείτονές μας. Στην αρχή, η αλλαγή αυτή αναστατώνει, μετά εμπεδώνεται και, τελικά, θεωρείται αυτονόητη.

Υπάρχει, ωστόσο, ένα πρόβλημα: η αλλαγή στη χρήση της έννοιας «Μακεδονία» απαιτεί τολμηρές πολιτικές-θεσμικές ηγεσίες που θα μας διδάξουν τη νέα χρήση. Ποιος θα μας πείσει ότι θα βλέπουμε καλύτερα με νέα γυαλιά; Ποιος θα μας διδάξει μια άλλη σχέση με τον εθνικό μας εαυτό;

* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή