Δεν ήταν πάντα η θάλασσα ταυτισμένη με το καλοκαίρι ούτε η αξία των διακοπών δεδομένη. Πότε έγινε η παραλία σημείο αναφοράς και πώς καθιερώθηκε ο Αύγουστος ως μήνας παραθερισμού;
Η αξία των καλοκαιρινών διακοπών δεν ήταν πάντα δεδομένη. Eδραιώθηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ο τουρισμός για πρώτη φορά άρχισε να αποκτά μαζικότητα και να παράγει κουλτούρα. Βαδίζοντας χέρι χέρι με τη γυναικεία χειραφέτηση και την επανάσταση στις μεταφορές –κυρίως το αεροπλάνο–, η θάλασσα μπήκε στον χάρτη των ταξιδιωτικών επιθυμιών με τρόπο σαρωτικό και μη αναστρέψιμο. Πότε, όμως, η παραλία έγινε σημείο αναφοράς, πώς καθιερώθηκε ο Αύγουστος ως ο μήνας διακοπών και γιατί τα μπάνια του λαού είναι «ιερά»;
Δημήτρης Χαρισιάδης. Κορινθιακός κόλπος, 1938. (Φωτογραφία: © Μουσείο Μπενάκη/Φωτογραφικά Αρχεία)
ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΤΟΥΡΙΣΤΕΣ
Στους αρχαίους πολιτισμούς σπάνια οι άνθρωποι ταξίδευαν για λόγους αναψυχής, ενώ τα δίκτυα μεταφοράς δεν ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένα. Η Pax Romana δημιούργησε ένα ασφαλές οδικό σύστημα και επέβαλε τη χρήση κοινού νομίσματος και γλώσσας (λατινική), ρυθμίσεις που ευνόησαν τις επισκέψεις σε ιαματικές πηγές, αλλά και στα αξιοθέατα της εποχής (κυρίως στα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου). Παράλληλα, για πρώτη φορά ξεκίνησε η συστηματική κατασκευή εξοχικών κατοικιών από πλούσιους Ρωμαίους.
Ως πρώτοι τουρίστες μπορούν να θεωρηθούν οι νεαροί γόνοι αριστοκρατών της Μεγάλης Βρετανίας επί Ελισάβετ Α΄, που ήταν σχεδόν υποχρεωμένοι να συμμετέχουν στο λεγόμενο «Grand Tour», μια εκλεπτυσμένη μορφή́ περιήγησης σε ιστορικούς τόπους. Από αυτούς άλλωστε προέρχεται η λέξη «τουρίστας», που σύμφωνα με τα βρετανικά λεξικά εμφανίζεται το 1800, προερχόμενη από το γαλλικό «tour», για να περιγράψει όσους συμμετέχουν στο Grand Tour.
Η βιομηχανική επανάσταση, με την αυξημένη οικονομική παραγωγή, την εμφάνιση της «μπουρζουαζίας» και φυσικά την εφεύρεση της ατμομηχανής από τον Τζέιμς Βατ, το 1784, θα δώσει ώθηση στην ανάπτυξη του τουρισμού. Ωστόσο, χρονολογία-σταθμός στην ιστορία του θεωρείται η 5η Ιουλίου 1841, όταν ο Άγγλος ξυλουργός και πρώην ιεροκήρυκας Τόμας Κουκ προγραμματίζει την πρώτη οργανωμένη μονοήμερη εκδρομή́ με τρένο ανάμεσα στο Λέστερ και το Λάφμπορο για τα περίπου 500 μέλη του «Αντιαλκοολικού Ομίλου» των Μίντλαντς, προσφέροντας εισιτήριο με επιστροφή με κόστος 1 σελίνι το άτομο (για μια απόσταση 18 χλμ.). Στην τιμή συμπεριλαμβάνονται τσάι και σάντουιτς.
ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΤΟΥ ΤΟΜΑΣ ΚΟΥΚ
«Ο Άγγλος Τόμας Κουκ, το όνομα του οποίου έχει ταυτιστεί με τον ομώνυμο ταξιδιωτικό κολοσσό, υπήρξε πρωτοπόρος στη διοργάνωση πακέτων διακοπών, κερδίζοντας –δικαίως– τον τίτλο του “πατέρα” του σύγχρονου, οργανωμένου τουρισμού. Το ταξιδιωτικό του γραφείο ξεκίνησε καλύπτοντας τις ανάγκες της βρετανικής εργατικής τάξης και μέσα σε λίγες δεκαετίες εξελίχθηκε σε επιχείρηση με απήχηση και εκτός Βρετανίας, και εν συνεχεία με παγκόσμια επίδραση. Το κλειδί της επιτυχίας ήταν η στόχευση, κυρίως, στα ευρύτερα μικροαστικά στρώματα, κάνοντας προσιτή την πολιτισμική εμπειρία του ταξιδιού σε επαγγελματίες, όπως δασκάλους, δικηγόρους, λογιστές κ.ά.», εξηγεί η κ. Χριστίνα Μπονάρου, επικοινωνιολόγος, διδάκτωρ του Τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου και συγγραφέας του βιβλίου «Οπτικός πολιτισμός και τουρισμός» (εκδ. Παπαζήση). «Ο Κουκ διοργάνωνε ομαδικά ταξίδια σε μορφή “πακέτου”, στο οποίο ενσωμάτωνε μεταφορά, διαμονή, φαγητό, εκδρομές και θεάματα, ενώ επινόησε επίσης την ενιαία τιμή και τα ταξιδιωτικά κουπόνια (vouchers). Μελετούσε τις διαδρομές, τύπωνε φυλλάδια και τουριστικούς οδηγούς, ενώ σχεδίαζε και υλοποιούσε διαφημιστικές εκστρατείες και ειδικές προωθητικές ενέργειες. Η επιτυχία του δεν θα ήταν δυνατή χωρίς τις ραγδαίες εξελίξεις στην τεχνολογία των μεταφορών και των επικοινωνιών. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, ο Κουκ ήταν ο πρώτος που κατανόησε ότι η εμπορευματοποίηση των εμπειριών απαιτεί διαφορετικούς χειρισμούς από την πώληση απλών προϊόντων ή μεμονωμένων υπηρεσιών».
Το 1869 το πρακτορείο Τόμας Κουκ για πρώτη φορά συμπεριλαμβάνει την Ελλάδα στους προορισμούς των ταξιδιών που οργανώνει. Πρόκειται για ένα «ταξίδι 100 ημερών στην Ανατολή, με ενδιάμεσους σταθμούς την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη, την Τουρκία, την Ελλάδα και την Ιταλία. «Συντόνιζε τις μετεπιβιβάσεις των ταξιδιωτών μέχρι να φθάσουν στον προορισμό τους, προσλάμβανε διερμηνείς και ξεναγούς, αναλάμβανε τη διεκπεραίωση των εγγράφων (διαβατήρια, τελωνεία), τακτοποιούσε τους πελάτες του σε καλά ξενοδοχεία και διοργάνωνε διάφορες εκδρομές», περιγράφει η κ. Μπονάρου. Τα οργανωμένα ταξίδια του Κουκ συνδυάζουν την περιπέτεια και την ιστορία, υπηρετούν την έννοια της παρέας και της διασκέδασης, αλλά δεν έχουν στο μενού τους τη θάλασσα…
ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΠΛΑΖ
Η θάλασσα μπαίνει στον χάρτη της τουριστικής ευεξίας από τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν οι λουτροπόλεις αρχίζουν να αυξάνονται ραγδαία, χάρη στις ευεργετικές ιδιότητες του θαλάσσιου μπάνιου. Φυσικά η ηλιοθεραπεία θεωρείται αδιανόητη, λόγω της σημασίας που είχε η λευκή επιδερμίδα ως ένδειξη αριστοκρατικότητας. Το θαλάσσιο μπάνιο αντιμετωπίζεται στην αρχή αποκλειστικά ως προληπτική́ ή θεραπευτική μέθοδος ασθενειών. Η διασκέδαση μπορεί να περιμένει. Το πρώτο θαλασσοθεραπευτικό κέντρο για τους ρευματισμούς και την κατάθλιψη θα δημιουργηθεί το 1800 στη Βουλώνη, ενώ το 1822 ανοίγει το πρώτο οργανωμένο spa με θαλασσινό νερό. Δύο χρόνια μετά, το 1824, στη Διέππη –και πάλι στη Γαλλία– δημιουργείται η πρώτη εξοπλισμένη παραλία με περίφραξη και στοιχειώδη αποδυτήρια, η οποία χωρίζεται σε δύο μέρη: για άνδρες και γυναίκες.
Για ευνόητους λόγους εμφανίζονται και τα πρώτα μαγιό: μακριά βαμβακερή σκελέα για τους άνδρες και ένα ειδικό φόρεμα θαλάσσης για τις γυναίκες: μια μακριά τουαλέτα με ψηλές κάλτσες, που επέτρεπε απλώς το πλατσούρισμα και όχι το μπάνιο στα βαθιά, λόγω του βάρους του. Αλλά ακόμα και φορώντας αυτή την τουαλέτα, οι γυναίκες δεν επιτρέπεται να κάθονται στην αμμουδιά. Μπαίνουν στις λεγόμενες ξύλινες κλειστές «άμαξες μπάνιου», μέσα στις οποίες αλλάζουν, και φτάνουν με αυτές στην παραλία, βουτώντας κατευθείαν στο νερό.
Το 1847, στο Σετ της Νότιας Γαλλίας δημιουργείται η πρώτη οργανωμένη πλαζ. Ηλιοθεραπεία δεν κάνει κανείς. Το «μαύρισμα» θα γίνει μόδα από την Coco Chanel, 100 χρόνια αργότερα. Στις ΗΠΑ ο κόσμος αρχίζει να κολυμπά στις οργανωμένες παραλίες από τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν στο Ατλάντικ Σίτι ανεγείρεται παραθαλάσσιο ξενοδοχειακό συγκρότημα 600 δωματίων, το 1853. Την παραλία επισκέπτονται περίπου 500.000 άτομα τον χρόνο. Το 1870 αποκτά τις πρώτες τουριστικές παραθαλάσσιες υποδομές και η Αυστραλία, στη νοτιοανατολική ακτή του Κουίνσλαντ, όπου το 1925 θα δημιουργηθεί η πρώτη οργανωμένη παραλία για σέρφερ.
Οικογενειακές διακοπές στο αμερικανικό θέρετρο Ατλάντικ Σίτι, 1946. (Φωτογραφία: © VISUALHELLAS.GR)
Είναι, όμως, η περίφημη Κυανή Ακτή του Μεσοπολέμου που θα γίνει αγαπημένος προορισμός ανθρώπων της τέχνης, όπως ο Ματίς, ο Πικάσο και το ζευγάρι Φιτζέραλντ, αλλάζοντας για πάντα τις παραθεριστικές συνήθειες των Ευρωπαίων. «Τα μπάνια συνδέθηκαν με μια αλλαγή στα ταμπού. Μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν ήταν καθόλου εδραιωμένη η πεποίθηση πως η θάλασσα κάνει καλό. Το αντίθετο. Τα βουνά, λόγω του οξυγόνου, είχαν την πρωτοκαθεδρία. Αυτό άρχισε να αλλάζει όταν άλλαξαν τα κοινωνικά πρότυπα, με τη σεξουαλική απελευθέρωση, που δημιούργησαν την κοινωνία της παραλίας», παρατηρεί ο καθηγητής Τουριστικής Ανάπτυξης στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Πάρις Τσάρτας.
Οι κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές που ακολούθησαν, με την είσοδο στον 20ό αιώνα, αλλάζουν εντελώς το τοπίο σε σχέση με τα ενδιαφέροντα των ανθρώπων για τις παραλίες και τη διασκέδαση στη θάλασσα. «Αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο φαίνεται ότι στη Γαλλία παίρνει σάρκα και οστά αυτό που σήμερα αποκαλείται κοινωνικό κράτος.
Η Γαλλία δίνει για πρώτη φορά άδεια στους εργαζομένους της για καλοκαιρινές διακοπές, εφαρμόζοντας ένα σύστημα στο οποίο μπορούν οι εργαζόμενοι, κυρίως όσοι προέρχονται από τη βαριά βιομηχανία, να απολαύσουν πληρωμένες διακοπές. Αυτό επεκτείνεται σταδιακά και στα υπόλοιπα κράτη, που βγαίνοντας από τον πόλεμο έχουν εντυπωσιακή ανάπτυξη, άρα και χρήματα. Στην πραγματικότητα δημοκρατικοποιήθηκε το δικαίωμα στις διακοπές, το δικαίωμα στο ταξίδι. Η κοινωνική πρόνοια στις διακοπές επηρεάζει τον αναπτυσσόμενο τότε μαζικό τουρισμό και τον ιδιωτικό τομέα, που επίσης εφαρμόζει σταδιακά τη μεταρρύθμιση. Και τελικά το μέτρο εφαρμόζεται και στους δημόσιους υπαλλήλους», αναφέρει ο κ. Τσάρτας. Την ίδια εποχή αρχίζει να λειτουργεί ουσιαστικά και ο θεσμός των παιδικών κατασκηνώσεων, για τα παιδιά που είχαν γνωρίσει τις κακουχίες του πολέμου.
Αυτό είναι ένα ακόμη γεγονός που κάνει τα λαϊκά στρώματα να γνωρίσουν καλύτερα τις οργανωμένες παραλίες.
Από τη δεκαετία του 1950 και μετά, ο καλοκαιρινός παραθερισμός γίνεται θεσμός για τον περισσότερο κόσμο στη Δυτική Ευρώπη. Τα εισοδήματα αυξάνονται –σε σχέση με τα προπολεμικά–, οι γυναίκες συμμετέχουν πια καθοριστικά στον οικογενειακό προγραμματισμό, ενώ ακόμη και οι μη προνομιούχοι αρχίζουν να βγαίνουν δειλά δειλά από τα σπίτια τους, πηγαίνοντας στις παραλίες με κάθε μέσο.
ΡΑΝΤΕΒΟΥ ΣΤΙΣ ΤΖΙΤΖΙΦΙΕΣ
Στην Ελλάδα, το πρώτο μέρος που γίνεται γνωστό ως παραλία για θαλάσσιο μπάνιο είναι οι Τζιτζιφιές. Όμως, οι καλές οικογένειες της Αθήνας δεν καλοδέχονται την ξενόφερτη συνήθεια. Θέλοντας να ενθαρρύνει τον κόσμο προς αυτή την κατεύθυνση, η βασίλισσα Αμαλία θα κάνει εκεί, το 1834, το πρώτο θαλάσσιο μπάνιο της με έφιππη συνοδεία.
Δημοφιλία κερδίζουν προοδευτικά τα Βοτσαλάκια, το Καβούρι και η Λούτσα, ενώ την ίδια εποχή κολυμπούν στις παραλίες του Φαλήρου για λόγους αναψυχής και οι εκπαιδευόμενοι της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων. Τους μιμούνται οι ντόπιοι και το μπάνιο στη θάλασσα αρχίζει να διαδίδεται παντού. Το 1840, στο Πασαλιμάνι παραχωρείται ειδικός χώρος για τους κολυμβητές, με καμπίνες και δημοτικό καφενείο για καφέ και δροσιστικά αναψυκτικά. Οι άνδρες παραμένουν χώρια από τις γυναίκες.
Τα παράλια της Αττικής προσελκύουν τόσο κόσμο, που ο βασιλιάς Όθωνας ορίζει ως λιμενάρχη τον Ευστράτιο Πετροκόκκινο με καθήκοντα, μεταξύ άλλων, την επίβλεψη της ευπρεπούς εμφάνισης των λουομένων στις παραλίες και την αυστηρή τήρηση του διαχωρισμού των περιοχών όπου έκαναν μπάνιο οι άνδρες και οι γυναίκες.
Ακολουθώντας το παράδειγμα της αριστοκρατίας των άλλων ευρωπαϊκών πόλεων, οι εύποροι Αθηναίοι αποκτούν παραθεριστικές κατοικίες στο Φάληρο (το 1878 χτίζονται οι πρώτες βίλες) και το 1885 κατασκευάζεται το μεγαλοπρεπές ξενοδοχείο Grand Hotel στο Νέο Φάληρο, το οποίο εξελίσσεται σε προβεβλημένο παραθαλάσσιο προάστιο. Το 1903 ανεγείρεται ένα ακόμη πολυτελές παραθαλάσσιο ξενοδοχείο στην περιοχή, το Ακταίον, ενώ το 1912 λειτουργεί εκεί το πρώτο εξοχικό ζαχαροπλαστείο της Αττικής, του Κοντογιάννη-Ρήγα (στο ισόγειο του Grand Hotel), που διαθέτει και ορχήστρα ευρωπαϊκής μουσικής. Η πιο «λαϊκή» πελατεία πηγαίνει στο τουριστικό περίπτερο «Ταραντέλα». Κοντά σε αυτά ανοίγουν ταβερνάκια που σερβίρουν θαλασσινούς μεζέδες με ρετσίνα και ούζο.
Τα μπάνια έχουν γίνει πλέον μόδα – στο Λαγονήσι, στη Βάρκιζα, στο Καλαμάκι, στο Φάληρο, στη Βουλιαγμένη, στο Καβούρι και στο Σούνιο. Και όχι μόνο στην Αθήνα, αλλά και στη Θεσσαλονίκη (Αρετσού, Περαία, Μπαχτσέ Τσιφλίκι, Αγία Τριάδα, Μηχανιώνα, Επανομή), όπως και σε όλη την Ελλάδα του 1950, του 1960, του 1970 και μετέπειτα.
«Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τη σταδιακή εμπέδωση και αύξηση της ιδιοκτησίας και της χρήσης παραθεριστικής κατοικίας. Το θέμα του μπάνιου δεν θα το συζητούσε κανείς, αν δεν υπήρχε ως πρόσθετο η τεράστια αύξηση του παραθεριστικού ταξιδιού στο εξοχικό σπίτι. Σε περιόδους κρίσης μάλιστα αποδείχτηκε σωτήριο, προσφέροντας “λύση” για τις οικογενειακές διακοπές», λέει ο κ. Τσάρτας.
Το αεροπλάνο –ειδικά μετά το 1970– γεννά μια παγκόσμια λαχτάρα για τις καλοκαιρινές διακοπές του Αυγούστου στις παραλίες της Μεσογείου, αλλά και σε εξωτικά μέρη του πλανήτη. Γιατί, όμως, τον Αύγουστο; «Δεν υπάρχει ειδικός λόγος. Ίσως επειδή ήταν ο πιο ζεστός μήνας. Έγινε πάντως μια σιωπηρή συμφωνία μεταξύ των επιχειρήσεων και κατέληξε να είναι δύσκολο να πάρεις άδεια οποιονδήποτε άλλο μήνα πλην του Αυγούστου», λέει ο κ. Τσάρτας.
Οι διακοπές του Αυγούστου γίνονται προοδευτικά θεσμός. Γι’ αυτό και όταν το καλοκαίρι του 1987 επιτελείς του ΠΑΣΟΚ προτείνουν στον Ανδρέα Παπανδρέου να προχωρήσει σε προκήρυξη εκλογών, ο τότε πρωθυπουργός απαντά πως είναι αδύνατο: δεν έπρεπε να διακόψουν τα «μπάνια του λαού».