Τι σας έρχεται στο μυαλό όταν ακούτε τις λέξεις «εργατικές κατοικίες»; Μήπως τα –φθαρμένα από τον χρόνο και ξένα πλέον με το τοπίο– κελύφη των υπέροχα μοντερνιστικών κατασκευών, για παράδειγμα, στη Νέα Φιλαδέλφεια, διά χειρός Αρη Κωνσταντινίδη (1957) και Γεωργίου Σκιαδαρέση (1963), και στο Αιγάλω, διά χειρός Διονύση Ζήβα και Γεωργίου Σκιαδαρέση (1963); Μήπως ο υπέροχος οικισμός προσωπικού εταιρείας μεταλλείων στο Δίστομο, από το σπουδαίο Εργαστήριο 66 των Σουζάνας Αντωνακάκη και Δημήτρη Αντωνακάκη (1969); Ισως εκείνες οι σχεδόν μονομπλόκ κατασκευές, χωρίς καμία έμπνευση, που γέμισαν την ελληνική επαρχία κατά τη δεκαετία του ’90;
Στην Ελλάδα, ναι, αυτό είναι το «παράδειγμα». Ακόμη και οι πρωτοποριακές κατασκευές του ’50 και του ’60 σήμερα μοιάζουν αταίριαστες («κλωτσάνε», κατά το κοινώς λεγόμενον) με το αστικό τοπίο (πάρτε για παράδειγμα τις εργατικές κατοικίες στον Ταύρο, στο ύψος του Ιδρύματος Μιχάλης Κακογιάννης). Και δεν ταιριάζουν όχι μόνον διότι ο ελληνικός αρχιτεκτονικός μοντερνισμός και τα σπουδαία επιτεύγματά του έχουν καταπνιγεί, από τη Μεταπολίτευση και μετά, από την εργολαβική βιασύνη, αλλά και διότι η γεωμετρική μορφή τους ήταν «ξένη» στην εν γένει… μπουρλέσκ ψυχοσύνθεση του Νεοέλληνα για το σπίτι του.
Προ ολίγων εβδομάδων, ο διάσημος Αμερικανός ράπερ Kanye West αποφάσισε να επεκτείνει τον κύκλο εργασιών του fashion label που διατηρεί, ονόματι «Yeezy», ανακοινώνοντας την κατασκευή ενός συγκροτήματος κοινωνικών κατοικιών. Βλέποντας τις πρώτες μακέτες που σχεδίασαν οι συνεργάτες του, σκέφτεσαι… ακριβώς τα αντίθετα απ’ όσες εργατικές κατοικίες έχεις αντικρίσει απανταχού της Ελλάδος. Με υπερσύγχρονη αισθητική και ήσυχα ή ουδέτερα χρώματα, ο Kanye West εφαρμόζει αυτό που κάποτε είχε πει σε φοιτητές του Harvard Graduate School of Design, το 2013: «Το ντιζάιν μπορεί να σώσει τον κόσμο».
Αυτό ακριβώς, βέβαια, έχει στο μυαλό του ο «αρχιτέκτονας των φτωχών», κάτοχος του βραβείου Pritzker, του «Νομπέλ» της Αρχιτεκτονικής, Αλεχάντρο Αραβένα. Ο 50χρονος Χιλιανός είναι εκείνος που αφιερώθηκε στην κατασκευή εργατικών και κοινωνικών κατοικιών, κυρίως στη Χιλή και στο Μεξικό, κατασκευές που πρόκριναν την οικονομία και τη λειτουργικότητα έναντι της υψηλής αισθητικής. Με βασική αρχή τον «συμμετοχικό σχεδιασμό», ο Αλεχάντρο Αραβένα κατασκευάζει τον «πυρήνα» του έργου και προσαρμόζει το εσωτερικό των κατοικιών ανάλογα με τις ανάγκες του μελλοντικού ενοίκου, όπως συνέβη, για παράδειγμα, με τις κατοικίες της χιλιανής πόλης Ικίκε, το 2004. Ο ίδιος, εξάλλου, αναφέρει ότι «όσο πιο περίπλοκα είναι τα προβλήματα, τόσο επιτακτικότερη είναι η ανάγκη για απλότητα», υπονοώντας πως υπάρχουν βιώσιμες λύσεις για την κάλυψη της βασικής ανάγκης υποβαθμισμένων κοινωνικών ομάδων για «σπίτι» (βλ. «Αρχιτεκτονική που επουλώνει πληγές», «Κ», 23/1/2016).
Σήμερα, πλείστοι όσοι αρχιτέκτονες ανά τον κόσμο συνδυάζουν την οικονομία και τη λειτουργικότητα με τον υψηλής αισθητικής σχεδιασμό εργατικών και κοινωνικών κατοικιών, που ενθαρρύνουν την κοινωνικοποίηση των κατοίκων. Το 2017 υπήρξε πολύ παραγωγικό στον συγκεκριμένο τομέα. Η «Κ» επιλέγει, μεταξύ αυτών, ορισμένα έργα που δεν θυμίζουν σε τίποτα… τον ελληνικό συνειρμό που προκαλεί το άκουσμα των λέξεων «εργατικές κατοικίες».
Bairro Padre Cruz / Λισσαβώνα
«Γέφυρα» μεταξύ πόλης και κατοικιών
Αρχιτέκτονες: Alexandre Dias, Bruno Silvestre, Luis Spranger.
Το Bairro Padre Cruz είναι μια μεγάλη συνοικία κοινωνικών κατοικιών στα βόρεια προάστια της Λισσαβώνας. Η αρχική του μορφή κατασκευάστηκε από τον οικείο δήμο τη δεκαετία του ’60, προορισμένο για τους δημοτικούς υπαλλήλους. Το συγκεκριμένο έργο αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου προγράμματος αναγέννησης της γύρω περιοχής και αντικατέστησε τις φθαρμένες αρχικές κατοικίες. Το συγκρότημα είναι χτισμένο σε μια πλαγιά, μέρος της οποίας καταλαμβάνουν τα 20 σπίτια (που διαθέτουν από μία έως τέσσερις κρεβατοκάμαρες), ενώ ένα ακόμη τμήμα καταλαμβάνεται από γήπεδα, που λειτουργούν ως το άνω όριο του συγκροτήματος, με το κάτω να ορίζεται από οδική αρτηρία. Η κατασκευή του είναι τέτοια, που ενθαρρύνει την κοινωνικοποίηση των κατοίκων, ενώ οι εξωτερικοί χώροι είναι έτσι σχεδιασμένοι, ώστε αποτελούν «γέφυρα» μεταξύ της πόλης και των κοινωνικών κατοικιών.
Herold Social Housing / Παρίσι
Αστική ζωή, οικολογική βιωσιμότητα
Αρχιτέκτονες: Γραφείο Jakob + Macfarlane.
Το «Herold» είναι μία προσβάσιμη από όλους οικιστική και εμπορική μονάδα, που αποτελείται από ισόγεια καταστήματα και 100 ιδιωτικές κατοικίες. Η συνολική κατασκευή, σύμφωνα με το αρχικό σχέδιο των αρχιτεκτόνων, είναι ένας συνδυασμός της αστικής ζωής και της οικολογικής βιωσιμότητας. Το συγκρότημα των κοινωνικών κατοικιών χωρίζεται σε τρία ξεχωριστά κτίρια, ανταποκρινόμενα, διά του καμπυλωτού σχεδιασμού τους, στο περιβάλλον. Τα τρία κτίρια συνδέονται με μονοπάτια και κοινόχρηστους χώρους, τους οποίους κοσμούν αιωνόβια δένδρα, ενώ δεν έγινε καμία επέμβαση στη φυσική βλάστηση της περιοχής. Η εξωτερική μορφή τού συγκροτήματος που κατασκεύασε το παριζιάνικο γραφείο δίνει μια αίσθηση κίνησης, ενώ τα τρία κτίρια μοιάζουν το ένα να συνεχίζει την κίνηση του άλλου. Και εδώ, η κοινωνικοποίηση, ιδιαίτερα μέσω της αγοράς, έχει τον πρώτο λόγο.
Longnan Garden Estate / Σαγκάη, Κίνα
Ενα «φρούριο» με αυλές και κήπους
Αρχιτέκτονες: Atelier GOM.
Πρόκειται περί ενός τεράστιου συγκροτήματος, αλλά ας μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στην Κίνα, με τον υπερπληθυσμό και το ιδιότυπο κομμουνιστικό καθεστώς. Το Longnan Garden Estate, όπως αναφέρουν οι ίδιοι οι αρχιτέκτονες του Atelier GOM, συνδυάζει την παραδοσιακή κινεζική αρχιτεκτονική του «φρουρίου», εξού και η εντυπωσιακή κατασκευή, και του «διαδρόμου», που συνδέει όλα τα κτίρια, οκτώ τον αριθμό, και όλους τους χώρους. Στόχος του αρχιτεκτονικού γραφείου, πάντως, ήταν να εκριζώσει την κινεζική αντίληψη των κοινωνικών κατοικιών και να εισαγάγει βελτιώσεις εν γένει στην κατασκευή μαζικών κατοικιών, με πρώτο τον διαφορετικό σχεδιασμό κάθε διαμερίσματος, ανάλογα με τις ανάγκες των κατοίκων. Γεμάτο αυλές και κήπους, με πλήρη εκμετάλλευση του φυσικού φωτός, το Longnan Garden Estate, με τους διαδρόμους και τις γέφυρες μεταξύ των κτιρίων, ενθαρρύνει (ή επιβάλλει για τα δεδομένα της Κίνας) την κοινωνικοποίηση μεταξύ των κατοίκων.
64 / Ετρέ, Γαλλία
Ενθαρρύνοντας την έννοια της γειτονιάς
Αρχιτέκτονες: Guinée et Potin Architectes, Alterlab Architectes.
Η οδός Pierre Loti, της Ετρέ, στη νοτιοδυτική Γαλλία, στην οποία ανήκει το συγκρότημα κατοικιών «64», έχει ενταχθεί σε ένα γενικότερο πλάνο αστικής ανανέωσης. Σε αυτό το πνεύμα, οι εν λόγω κοινωνικές κατοικίες βρίσκονται μεταξύ ποικίλων άλλων κατασκευών, προσπαθώντας να αποκτήσουν τη δική τους υπόσταση. Με βασική κατασκευαστική αρχή τους διαδρόμους, που προσφέρουν έναν, θα έλεγε κανείς, εναέριο περίπατο σε όλο το συγκρότημα, το «64» ενθαρρύνει την έννοια της γειτονιάς, την οποία η Γαλλία εν γένει προσπαθεί, εδώ και χρόνια, να ανακτήσει, μετά και την άφιξη νέων πληθυσμών. Ενα από τα ιδιαίτερα στοιχεία του συγκροτήματος είναι η διπλή όψη κάθε κατοικίας, με διαφορετικούς προσανατολισμούς, ενώ ταυτόχρονα κάθε σπίτι διατηρεί την ιδιωτικότητά του. Και εδώ, η εκμετάλλευση του φυσικού φωτός είναι βασικό χαρακτηριστικό, ενώ οι κοινόχρηστοι χώροι ενθαρρύνουν την κοινωνικοποίηση των κατοίκων σε σημεία που λούζονται από φυσικό φως.