Οι μείζονες πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές προτού ακόμη εκδηλωθούν στο πεδίο των μαχών συντελούνται εσωτερικά, σε ένα επίπεδο πνευματικότερο. Ως εκ τούτου, στην Ιστορία οι βροντές των κανονιών ενορχηστρώνονταν πρώτα στις μεγάλες μουσικές και θεατρικές σκηνές, οι επαναστάσεις των λαών ειπώνονταν από τους συγγραφείς, κατά τρόπο γλαφυρό και ευεπή, στις σελίδες των λογοτεχνικών τους βιβλίων, οι ήρωες ξαναζωντάνευαν μέσω των μεγάλων ποιητών και σύμπας ο κόσμος ανανέωνε το βλέμμα του στα πράγματα μέσα από τους πίνακες των έργων τέχνης των σπουδαίων ζωγράφων.
Υπό αυτήν την έννοια, η μορφή που δίνει στο συναίσθημα η τέχνη, αλλά και η δυναμική που αναπτύσσεται μέσα από τα σύμβολά της, δημιουργεί κοινωνικές ευαισθησίες μέσα από τις οποίες υψώνεται ένας νέος κόσμος. Ενας τοκετός που γεννά πολιτισμό και, ως εκ τούτου, μια νέα σχέση με τον χρόνο. Μέσα σε αυτή τη διαδικασία οι καινούργιες ιδέες αναμετριούνται με τις δοξασίες, οι αξίες παίρνουν τη θέση των ενστίκτων και οι παλαιοί μύθοι ανασημασιοδοτούνται στο συλλογικό ασυνείδητο ενός λαού. Ο συμβολικός λόγος της τέχνης έχει τη δύναμη να αναπλάθει την ψυχή ενός λαού κατά τρόπο που δεν μπορεί να πετύχει ο εκπεφρασμένος λόγος.
Ενα κοντσέρτο του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ ή μια Μαντόνα του Μιχαήλ Αγγέλου γίνονται καταληπτά και σε εκείνους που δεν ομιλούν γερμανικά ή ιταλικά. Και αυτή είναι η ειδοποιός διαφορά μεταξύ της πολιτιστικής διπλωματίας και της παραδοσιακής διπλωματίας, η οποία θα μπορούσε να γίνει καλύτερα αντιληπτή, κατά τον Χανς Μοργκενθάου, με τη σύγκριση μεταξύ ενός πίνακα ζωγραφικής και μιας φωτογραφίας. Η φωτογραφία δείχνει τα πάντα διά γυμνού οφθαλμού, ενώ το έργο τέχνης φανερώνει την ανθρώπινη ουσία του προσώπου που απεικονίζεται στον πίνακα.
Το έργο τέχνης αντλεί τα σύμβολά του από τον κόσμο των ιδεών και αποτελεί το σημείο επαφής με το εσώτερο είναι ενός λαού. Ανανεώνει το βλέμμα του για τα πράγματα και δημιουργεί μια νέα προοπτική στην ιστορία, που μας υποχρεώνει να παρατηρούμε τον εαυτό μας βγαίνοντας έξω από αυτόν. Αποκτά, δε, ιδιάζουσα σημασία στην πολιτιστική διπλωματία, εφόσον μας επιτρέπει να κατανοήσουμε τις πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές, τα αιτήματα κάθε εποχής και τον τρόπο με τον οποίο αυτά επικοινωνούνται.
Η Ιστορία βρίθει τέτοιων παραδειγμάτων. Η εισβολή των στρατευμάτων του Ναπολέοντα Βοναπάρτη στην Ισπανία το 1808 συνοδεύτηκε από την εξέγερση των Μαδριλένων, τη βίαιη καταστολή της από τα γαλλικά στρατεύματα και τις μαζικές εκτελέσεις Ισπανών πατριωτών που ώθησαν τον Ισπανό ζωγράφο Φρανθίσκο Γκόγια στη δημιουργία ενός από τους πιο επαναστατικούς πίνακες της εποχής του: την «3η Μαΐου 1808». Ο ζωγράφος της ιταλικής ενοποίησης, Τζιάκομο Κάζα, στον πίνακα «Αλληγορία της ιταλικής ενοποίησης» απεικονίζει στο κέντρο του καμβά τον βασιλιά της Ιταλίας Βιτόριο Εμανουέλε II, δίπλα από τον οποίο στέκονται δύο γυναίκες που τον επευφημούν. Είναι η Λομβαρδία και το Βένετο, οι οποίες απεικονίζονται με αλυσίδες στα χέρια τους λόγω της αυστριακής κατοχής. Πίσω τους οι δύο πρωταγωνιστές του ιταλικού Risorgimento, ο Τζιάκομο Γκαριμπάλντι και ο Καμίλο Καβούρ. Εξίσου σημαντικοί είναι οι συμβολισμοί που κυριαρχούν στα έργα του Ευγένιου Ντελακρουά («Η Ελευθερία οδηγεί τον λαό»), στην «Γκερνίκα» του Πικάσο, στο «Πρόσωπο του πολέμου» του Σαλβαντόρ Νταλί ή στο «Στρατεύματα προελαύνουν μέσα σε αέρια» του Οτο Ντιξ.
Η συνεισφορά της τέχνης στην ανθρώπινη ιστορία δεν έγκειται μόνο στην καλλιτεχνική αξία ενός έργου, αλλά πρωτίστως στη δημιουργία ενός αφηγήματος γύρω από τα πράγματα. Δηλαδή, στη δεξιοτεχνία και την ακρίβεια με την οποία αποτυπώνεται το συναίσθημα ενός ολόκληρου λαού πάνω στον καμβά, την ικανότητα να μεταπλάθει τον κόσμο και να δημιουργεί καινούργιες συμπάθειες, ανατρέποντας τα εις βάρος του στερεότυπα. Αυτό καθιστά την πολιτιστική διπλωματία τέχνη και τον καλλιτέχνη, άτυπο διπλωμάτη.
* Ο κ. Πέτρος Καψάσκης είναι Πρόεδρος του Ελληνικού Ινστιτούτου Πολιτιστικής Διπλωματίας.