Το 1993 ένας 51χρονος, στέλεχος της τότε ΕΟΚ, ταλαιπωρούνταν από το σύνδρομο του Πινόκιο. Μόλις άρχιζε να λέει ένα ψέμα, μπορεί να μη μεγάλωνε η μύτη του, αλλά λιποθυμούσε και συσπάσεις τάραζαν το πρόσωπο και το σώμα του. Η ιστορία παρουσιάστηκε στο τεύχος Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου 2018 του αμερικανικού περιοδικού Scientific American MIND. Οταν το εν λόγω στέλεχος επιχειρούσε να αποκρύψει την αλήθεια, οι συνομιλητές του αντιλαμβάνονταν αμέσως ότι δεν ήταν ειλικρινής.
Σκέφτομαι πόσο διαφορετική θα ήταν η ζωή αν μια ανάλογη «ασθένεια της αλήθειας» ταλαιπωρούσε τους κυβερνώντες. Δεν θα μπορούσαμε να απολαύσουμε την πρωθυπουργική παράσταση του Καστελλόριζου, τη συγκίνηση των Πρεσπών, το φεστιβάλ της γραβάτας του Ζαππείου. Η κυβέρνηση δεν θα επιτύγχανε την «εξαφάνιση» των αποθανόντων της πυρκαγιάς στην Ανατολική Αττική, ούτε θα μπορούσε η σύγχρονη σοφιστική να αγγίξει την ομηρική αριστεία του διαγγέλματος της Ιθάκης. Οι πολιτικοί θα έχαναν την ικανότητα να εξαπατούν τους πολίτες αν κινδύνευαν να λιποθυμήσουν κάθε φορά που αποφάσιζαν να μιλήσουν «ειλικρινά».
Ωστόσο, κακά τα ψέματα. Η αλήθεια είναι ότι το ψέμα αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του πολιτισμού. Αν όλοι λέγαμε την αλήθεια χωρίς καμία επεξεργασία, τότε η κοινωνική ειρήνη θα ήταν παρελθόν μέσα σε λίγα εικοσιτετράωρα. Κι επειδή αναγνωρίζουμε πόσο χρήσιμο είναι το ψέμα για την κοινωνική συνοχή, αναθέτουμε την εξουσία στους καλύτερους διαχειριστές του.
Οι επιστήμονες βεβαιώνουν ότι η ικανότητα του ψεύδεσθαι αναπτύσσεται μεταξύ του τέταρτου και του πέμπτου έτους της ζωής. Στηρίζεται αφενός στη δυνατότητα του παιδιού να κατανοεί τους κοινωνικούς κανόνες και αφετέρου να προβλέπει αυτό που σκέφτεται ο συνομιλητής του, να μπαίνει δηλαδή στη θέση του άλλου (theory of mind). Η ικανότητα του ψεύδεσθαι κορυφώνεται στην ηλικία των 45 (ακόμα ένα συγκριτικό πλεονέκτημα των νέων πολιτικών). Το ψεύδος δεν είναι μια εύκολη υπόθεση. Για να κατασκευάζεις πειστικά ψέματα, πρέπει να γνωρίζεις καλά την αλήθεια και να μπορείς να επινοείς εναλλακτικά σενάρια με αυτοέλεγχο, ευελιξία και απουσία ηθικών αναστολών.
Οσο για το στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, υποβλήθηκε σε εξετάσεις στο πανεπιστημιακό νοσοκομείο του Στρασβούργου όπου διαπιστώθηκε ότι οι «κρίσεις ειλικρίνειας» οφείλονταν στην ύπαρξη στον εγκέφαλο όγκου μεγέθους φουντουκιού. Ο όγκος μάλλον προκαλούσε ερεθισμό σε περιοχή νευρώνων που σχετίζονται με τις ηθικές αναστολές, με αποτέλεσμα να προκαλεί μια μορφή επιληψίας. Ο όγκος αφαιρέθηκε και το στέλεχος μπόρεσε έκτοτε να επιτελέσει απερίσπαστο τα καθήκοντά του. Οι επιστήμονες που θεράπευσαν τον ασθενή ονόμασαν το περιστατικό «σύνδρομο του Πινόκιο».