Mπορεί όσο υπήρχε να μην το είχαν επισκεφθεί ποτέ, τώρα όμως που κάηκε όλοι το θρήνησαν, και όπως δηλώνουν τα δημοσιεύματα «το πένθος για τον λαό της Βραζιλίας θα διαρκέσει πολύ καιρό». Το Εθνικό Μουσείο του Ρίο ντε Τζανέιρο, που χάθηκε στις φλόγες στις 2 Σεπτεμβρίου με το μεγαλύτερο μέρος της εκτενούς συλλογής του, δεν άφησε αδιάφορη την ειδησεογραφία. Τουναντίον. Και, βέβαια, δεν αναφερόμαστε στον Τύπο της Βραζιλίας, τον λαό της, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, καλλιτέχνες και συγγραφείς, αλλά σε μεγάλο μέρος της υφηλίου. Ανεκτίμητης αξίας εκθέματα, μαζί με το ιστορικό κτίριο που τα φιλοξενούσε, έγιναν στάχτη. Ο απολογισμός, χωρίς να έχει ολοκληρωθεί, μετρά ήδη εκατομμύρια εκθέματα κατεστραμμένα. Πριν από δύο μήνες, στις 6 Ιουνίου, το μουσείο γιόρτασε τα 200ά γενέθλιά του…
Τις πρώτες ώρες μετά την πυρκαγιά ο υποδιευθυντής του Λουίς Ντουάρτε δήλωσε σε τηλεοπτικό δίκτυο ότι «το μουσείο είχε παραμεληθεί εδώ και χρόνια από πολλές κυβερνήσεις».
«Δεν λάβαμε ποτέ τίποτα από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση», είπε ο κ. Ντουάρτε. «Πρόσφατα είχαμε οριστικοποιήσει μια συμφωνία με την (κρατική τράπεζα ανάπτυξης) BNDES για μια μεγάλη επένδυση, που θα επέτρεπε την αποκατάσταση του παλατιού και –τραγική ειρωνεία– σχεδιάζαμε την εγκατάσταση ενός νέου αντιπυρικού συστήματος». Εκτός όμως από την πολιτική αδιαφορία, πριν από έναν χρόνο, μάλιστα, η κατάσταση ήταν τόσο δραματική που οι υπεύθυνοι στράφηκαν στο crowdfunding για να αποκαταστήσουν τις ζημιές από μια επιδρομή τερμιτών σε εκθέματα, ποια ήταν η σχέση των Βραζιλιάνων με το Εθνικό Μουσείο τους; Η πυρκαγιά έφερε στην επιφάνεια και σχόλια για την έλλειψη παιδείας, ενδιαφέροντος για την Ιστορία, εγκατάλειψη και από τους ίδιους τους κατοίκους της χώρας, παρά το γεγονός ότι στο μουσείο σύχναζαν επισκέπτες και ερευνητές από όλον τον κόσμο.
Η εικόνα όμως της καταστροφής προκάλεσε έντονες διαμαρτυρίες από εξοργισμένους πολίτες στους δρόμους του Ρίο ντε Τζανέιρο. Αντιφατική συμπεριφορά; Πώς γίνεται από τη μια, να αδιαφορείς όσο υπάρχει και από την άλλη, να οργίζεσαι όταν χάνεται; Ανάμεσα στους διαμαρτυρόμενους, μπορεί να εικάσει κανείς ότι κάποιοι δεν θα είχαν δει από κοντά ούτε τη διάσημη «Λουτσία», τον ηλικίας 12.000 ετών ανθρώπινο σκελετό, το αρχαιότερο απολίθωμα της Νότιας Αμερικής που βρισκόταν στο μουσείο. Η πολιτιστική – πολιτισμική αξία υπερβαίνει τη γνώση; Μπορεί να θρηνείς, δηλαδή, για την απώλεια ενός αγαθού που, λίγο έως πολύ, αγνοείς;
Καταστροφές τέτοιας κλίμακας διαπερνούν το τείχος της άγνοιας. Ακόμη και αν ακούει κανείς για πρώτη φορά τι περιελάμβανε το Εθνικό Μουσείο του Ρίο ντε Τζανέιρο «βλέπει» ένα συστατικό στοιχείο της ταυτότητάς του να πλήττεται. Ακόμη και αν δεν είναι διανοητική η επεξεργασία και πρυτανεύει το θυμικό, ακόμη και αν η εικόνα πολλαπλασιάζει τη θλίψη, επιτείνοντας το αίσθημα μιας απώλειας η οποία μπορεί την ίδια στιγμή να είναι προσωπική και πανανθρώπινη. Αγγίζει τον πυρήνα της ύπαρξης ένα μουσείο που καταστρέφεται, μια βιβλιοθήκη που καίγεται. Αυτό που θεωρεί ο καθένας αιώνιο και, κατά κάποιο τρόπο, «αθάνατο» αποδεικνύεται τρωτό και εφήμερο. Δεν «ξαναφτιάχνεται», δεν επαναλαμβάνεται. Το τέλος είναι οριστικό για τούτο και καθοριστικό. Ενα εθνικό μουσείο δεν είναι ποτέ τοπικής εμβέλειας και μόνο. Αποτελεί ζωντανό οργανισμό που εμπλουτίζεται (εκτός από το ότι εμπλουτίζει) την έρευνα, διαμορφώνει το βλέμμα μας, τη σχέση μας με την κοινωνία και τον κόσμο, έστω κι αν αυτό που «αποτυπώνεται» είναι απόμακρο, ασαφές, μη κατανοητό ή απλώς «ξένο» για μεγάλο μέρος του πληθυσμού.
Το αποτύπωμα ενός μουσείου – κιβωτού ανιχνεύεται διαρκώς και διαρκώς επαναπροσδιορίζει τη θέση και τη σχέση μας με τον εαυτό και τους άλλους. Η αξία του και η ακτινοβολία του μας τροφοδοτεί, είναι το καύχημά μας, αποτελεί μέρος ιστοριών και αφηγήσεων που περνούν από γενιά σε γενιά, εδραιώνονται στη συνείδησή μας, μας εμπεριέχουν και τις εμπεριέχουμε.
Η υπερηφάνεια για ένα σημαντικό μουσείο δεν είναι μόνο εθνική. Ανήκει στην ιδρυτική συνθήκη της ανθρωπότητας. Εχει κάτι καθησυχαστικό αυτή η συνθήκη, ίσως γιατί δηλώνει εξέλιξη. Οταν χαθεί, η απώλεια δεν αποτιμάται και αυτό είναι το πιο δύσκολο.