Ετος 2009: Η Ελλη Παγκάλου επισκέπτεται τον πρώην Ιππόδρομο, στο Φαληρικό Δέλτα, έχοντας μόλις αναλάβει ως αρχιτέκτων τοπίου, μαζί με την Αμερικανίδα συνάδελφό της Ντέμπορα Νέβινς, τον σχεδιασμό του Πάρκου Σταύρος Νιάρχος. «Η εικόνα που αντίκρισα ήταν αποκαρδιωτική. Σε όλον τον χώρο υπήρχαν σκουπίδια, σωροί από λάστιχα αυτοκινήτων, ξερά χόρτα – πλήρης εγκατάλειψη. Πώς θα καταφέρναμε να τον μεταμορφώσουμε σε πάρκο; Υπήρχαν κι άλλες πιο “ειδικές” δυσκολίες, όπως το μικροκλίμα της περιοχής (ξηροθερμικές συνθήκες, δυνατοί νοτιάδες), αλλά και η έλλειψη θέας και βλάστησης», θυμάται.
«Δεν υπήρχε ούτε ένα δένδρο που θα μπορούσαμε να κρατήσουμε, εκτός από μερικούς ευκαλύπτους. Η πρώτη μας σκέψη ήταν να τους κόψουμε. Υπήρχαν σοβαροί λόγοι να το κάνουμε: δεν είναι ενδημικοί (“πατρίδα” τους είναι η Αυστραλία), είναι εύφλεκτοι, ζητούν πολύ νερό και δεν αφήνουν άλλο φυτό να μεγαλώσει δίπλα τους. Το συζητήσαμε με τον Ρέντσο Πιάνο. Εκείνος πρότεινε να τους κρατήσουμε. Ηθελε με αυτόν τον τρόπο να στείλουμε ένα μήνυμα στους κατοίκους της περιοχής ότι οι επεμβάσεις μας θα γίνονταν με σεβασμό στον τόπο τους, ότι δεν ερχόμασταν για να γκρεμίσουμε τα πάντα ούτε να απομακρύνουμε όλα όσα τους ήταν οικεία. Η Ντέμπι και εγώ επιμέναμε. “Μα, δεν είναι καν ελληνικό δέντρο ο ευκάλυπτος” του είπα σε μία από τις σχετικές συζητήσεις μας. “Μην είσαι ρατσίστρια!”, απάντησε με το γνωστό του χιούμορ ο Ρέντσο. Είχε δίκιο. Οι ευκάλυπτοι έμειναν».
Ψηφίδες του παζλ
2018: Οι ευκάλυπτοι που ο διάσημος Ιταλός αρχιτέκτονας επέμενε να μην κοπούν είναι εκεί. Δίπλα σε ελιές, πεύκα, αμυγδαλιές, χαρουπιές, ροδιές, βελανιδιές, πλατάνια. Αλλά και φυτά όπως δενδρολίβανο, θυμάρι, ρίγανη, φασκόμηλο, μυρτιά, δάφνη, λεβάντα. Ψηφίδες όλα –1.400 δέντρα και 300.000 θάμνοι– σε ένα υπέροχο παζλ: το 210 στρεμμάτων Πάρκο Σταύρος Νιάρχος είναι ζωντανό εργαστήριο περιβαλλοντικής βιωσιμότητας και ταυτόχρονα χώρος άθλησης, ψυχαγωγίας και πολιτισμού. Και η Eλλη Παγκάλου, μόλις επέστρεψε από τη Γερμανία, όπου, μαζί με την Ντέμπορα Νίβενς και τον Νικόλα Γιατρομανωλάκη, διευθυντή Επικοινωνίας & Marketing του ΚΠΙΣΝ, παρέλαβαν το πρώτο βραβείο European Garden 2018/2019 στην κατηγορία καινοτόμου σύγχρονου σχεδιασμού πάρκου ή κήπου. Πρόκειται για σημαντική διεθνή αναγνώριση όχι μόνο για το ΚΠΙΣΝ αλλά και για την Ελλάδα, αφού για πρώτη φορά βραβεύεται πάρκο στη χώρα μας. Ο ανταγωνισμός ήταν μεγάλος. Οι υποψήφιοι μόνο στη συγκεκριμένη κατηγορία ήταν 75!
«Το Σταύρος Νιάρχος βραβεύθηκε για το γεγονός ότι δεν υπάρχει άλλο δημόσιο πάρκο αυτής της κλίμακας με μεσογειακή βλάστηση», λέει η κ. Παγκάλου.
– Ποιο ήταν το σκεπτικό της βράβευσής σας;
– Μέτρησαν πολλά. Οπως το γεγονός ότι δεν υπάρχει άλλο δημόσιο πάρκο αυτής της κλίμακας με μεσογειακή βλάστηση. Οτι σχεδιάστηκε η κλίση του με τέτοιον τρόπο (3%-5%) ώστε να είναι προσβάσιμο ακόμα και σε άτομα με κινητικά προβλήματα ή σε αμαξίδιο. Οτι γίνεται υποδειγματική διαχείριση των ομβρίων υδάτων. Γενικότερα, ότι ως σύγχρονο έργο αρχιτεκτονικής τοπίου έχει σχεδιαστεί σύμφωνα με τις αρχές της αειφορίας και της βιωσιμότητας, σεβόμενο τα οικοσυστήματα και τις εναλλαγές ενός τόπου που βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη. Πρέπει να αναφέρω, πάντως, ότι δεν θέσαμε εμείς υποψηφιότητα· η επιτροπή των βραβείων μας πρότεινε. Καταλαβαίνετε, λοιπόν, πόσο μεγάλη –και απρόσμενη– ήταν η χαρά μας. Ιδιαίτερα όταν ανάμεσα στους φετινούς βραβευθέντες συγκαταλέγονται τα περίφημα Kew Gardens του Λονδίνου, το Parkstadt Süd της Κολωνίας, ο κήπος Ninfa της Ιταλίας, το Kasteeltuinen Arcen της Ολλανδίας.
– Για να πιάσουμε το νήμα από την αρχή: όταν αναλάβατε τον σχεδιασμό του πάρκου, χάσατε τον ύπνο σας;
– Ναι! Και από χαρά, και από αγωνία. Αλλά και για πρακτικούς λόγους. Η Ντέμπορα ζει και εργάζεται στη Νέα Υόρκη, οπότε, με τη διαφορά ώρας, δεν είχα και πολλές ώρες στη διάθεσή μου για ύπνο. (Γέλια). Αλλά ήταν το ιδανικό έργο: με μια εξαιρετική ομάδα, με την απόλυτη στήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος και με τις τελειότερες προδιαγραφές. Μέχρι και πρόστιμο υπήρχε, όσο χτιζόταν το Κέντρο Πολιτισμού, για να αποτραπεί οποιοδήποτε ατύχημα που θα έκανε ζημιά στα φυτά. Αν «πληγωνόταν» κάποιο δένδρο από ένα μηχάνημα, για παράδειγμα, η κατασκευαστική εταιρεία θα πλήρωνε 5.000 ευρώ. Είναι μια μέθοδος που εφαρμόζεται συχνά στο εξωτερικό για την προστασία της υφιστάμενης βλάστησης μέσα σε ένα εργοτάξιο.
– Με ποιο κριτήριο επιλέξατε τα φυτά;
– Oλα είναι ενδημικά και χαρακτηρίζουν τη χώρα μας. Οπως η ελιά που αποτελεί βασικό στοιχείο του ελληνικού ανθρωπογενούς τοπίου. Από εκεί και πέρα, το πού μπήκε κάθε δένδρο, έχει πίσω του πολλή σκέψη. Πλατάνια, για παράδειγμα, φυτεύτηκαν σε μέρη που θα φιλοξενούσαν αθλητικές δραστηριότητες, γιατί εκεί ο ίσκιος τους είναι πολύτιμος. Δεν υπήρχαν, βέβαια, όλα τα ενδημικά φυτά στο εμπόριο. Αναθέσαμε στον βοτανικό κήπο Διομήδους να συλλέξει σπόρους για να τα «παραγάγουμε». Δημιουργήσαμε έτσι και μια… τάση. Αρχισαν τα ελληνικά φυτώρια να κάνουν το ίδιο.
– Το μέλλον του πάρκου σάς ανησυχεί; Τη διαχείριση έχει πλέον το ελληνικό Δημόσιο…
– Ανησυχώ αλλά όχι γι’ αυτόν τον λόγο. Υπάρχουν ασφαλιστικές δικλίδες και 18 άτομα όλων των ειδικοτήτων –κηπουροί, γεωπόνοι, ειδικοί επιστήμονες– που το φροντίζουν. Oμως το πάρκο είναι σαν μωρό που βγήκε από τη θερμοκοιτίδα. Τα δύο πρώτα χρόνια της ζωής του είναι καθοριστικά για την ανάπτυξή του. Αλήθεια, μήπως το βλέπετε κάπως κουρασμένο;
– Κουρασμένο; Τι εννοείτε;
– Μόνο το 2017, το ΚΠΙΣΝ δέχθηκε τρία εκατομμύρια επισκέπτες. Οι προκλήσεις για το πάρκο είναι πολλές, λοιπόν. Αυτή την εποχή, θα μπορούσε να είναι καταπράσινο. Δεν είναι γιατί είμαστε φειδωλοί στο νερό. Είναι μια συνειδητή επιλογή, για να σκληραγωγηθούν τα φυτά και να διασφαλιστεί η βιωσιμότητά του. Το Πάρκο Σταύρος Νιάρχος δημιουργήθηκε για να το χαίρεται η Αθήνα πάρα πολλές δεκαετίες…
Δεν αλλάζω με τίποτα την Αθήνα, για τη ζωντάνια και την αύρα της
«Χαίρομαι που ολοένα και περισσότεροι Αθηναίοι επισκέπτονται το ΚΠΙΣΝ. Για την Εθνική Λυρική Σκηνή, για την Εθνική Βιβλιοθήκη, αλλά και για το πάρκο. Είναι τόσο καλοφτιαγμένο!», μου είχε πει ο Ρέντσο Πιάνο στη συνέντευξή του για το Blue της Aegean. «Είναι δημιούργημα δύο λαμπρών κυριών, παθιασμένων με τη δουλειά τους. Ολοι όσοι ασχολήθηκαν με αυτό το πρότζεκτ έδειξαν πάθος, αλλά θα σταθώ σ’ αυτές τις δύο γυναίκες. Δεν είναι λίγες οι φορές που ήρθαν να μου πουν ότι πρέπει κάτι να κάνουμε “γιατί αυτή η ελιά υποφέρει σ’ εκείνο το σημείο”. Ξέρετε ότι μιλούν στα δένδρα; Μοιάζουμε. Κι εγώ μιλώ στα κτίρια»…
Η Ελλη Παγκάλου δεν κρύβει την αγάπη της για τα φυτά. «Λατρεύω το φασκόμηλο, για το άρωμα και το όνομά του (Salvia officinalis: ετυμολογικά συνδέεται με το λατινικό ρήμα salvare, δηλαδή «σώζω»), τη λεβάντα, τα κυπαρίσσια, καθώς και τα πλατάνια: γιατί είναι φυλλοβόλα και παρατηρώντας τα καταλαβαίνεις τις αλλαγές της εποχής και για τη «μουσική» του θροΐσματος των φύλλων τους. Με την ευκαιρία, προτείνω σε όποιον περπατήσει στο πάρκο, να προσέξει τα διαφορετικά ηχοτοπία – ανάλογα με το αν κινείται στον βορρά ή στον νότο, κοντά στις παιδικές χαρές ή στο κανάλι κ.ο.κ.».
Οι ρίζες αυτής της αγάπης φτάνουν στα παιδικά της χρόνια. Γέννημα-θρέμμα Αθηναία, θυμάται τις βόλτες που έκανε με τους γονείς της στον Εθνικό Κήπο και στο Πεδίον του Αρεως, στις δεκαετίες του ’70 και του ’80. «Εκείνα τα χρόνια ήταν ακόμα χώροι ζωντανοί, γεμάτα ανθρώπους κάθε ηλικίας. Μεγαλώνοντας, τα έβλεπα χρόνο με τον χρόνο να εγκαταλείπονται και να παρακμάζουν».
Οταν ήταν μόλις δέκα ετών, γνώρισε τον αρχιτέκτονα τοπίου Πιέτρο Πορτσινάι, φίλο και συνεργάτη του πατέρα της, ο οποίος έμελλε να καθορίσει την πορεία της. «Μου είχε κάνει δώρο ένα παιχνίδι δραστηριοτήτων: με βουνά και δένδρα που μπορούσα να κόψω και να φτιάξω κολάζ. Μόνο που τα δένδρα δεν ήταν πράσινα ούτε τα βουνά καφέ. Ηταν… σουρεαλιστικά και μου έδιναν την απόλυτη ελευθερία να φτιάχνω τα δικά μου τοπία. Τότε αποφάσισα να ασχοληθώ με την αρχιτεκτονική τοπίου, χωρίς καλά καλά να καταλαβαίνω τι σήμαινε αυτό».
Της ζητώ να μου πει ποιες πόλεις του εξωτερικού ζηλεύει για το πράσινό τους. «Το Παρίσι, γιατί δίπλα στους τεράστιους κήπους θα βρεις μικρούς και εξίσου όμορφους μέσα σε κάθε γειτονιά. Τη Νέα Υόρκη για το Σέντραλ Παρκ και το Χάι Λάιν, που δημιουργήθηκε το 2009 πάνω στις γραμμές του παλιού σιδηροδρόμου. Το Εδιμβούργο γιατί σου δίνει τη δυνατότητα πολύ γρήγορα να βρεθείς από τη μια στη θάλασσα κι από την άλλη στο βουνό. Αλλά τις πόλεις δεν τις αγαπάς μόνο για το πράσινό τους. Η ζωή τους είναι που σου ταιριάζει ή όχι. Γι’ αυτό δεν αλλάζω με τίποτα την Αθήνα. Για την ποικιλία που έχει, για τη ζωντάνια και την αύρα της».
Τα λάθη
Η σχέση των Ελλήνων με το πράσινο δεν είναι η καλύτερη. «Πολλά λάθη έχουν γίνει. Στους Ολυμπιακούς Αγώνες δεν προετοιμάστηκαν εγκαίρως τα ελληνικά φυτώρια ώστε να διαθέτουν τα φυτά που θα χρησιμοποιούνταν. Ετσι, τα πιο πολλά αγοράστηκαν από το εξωτερικό. O χρόνος ζωής τους ήταν μικρός, γιατί πάλι δεν υπήρχε πρόβλεψη – για τη συντήρησή τους μετά τους Αγώνες. Ακόμα και στις μικρές πλατείες στις γειτονιές, είναι καιρός να φύγουμε από τις χρωματιστές πετούνιες και να στραφούμε σε φυτά που μπορούν να επιβιώσουν στις συνθήκες της πόλης και δημιουργούν ευχάριστο μικροκλίμα. Ελπίζω να παρέλθει και η μανία με τους φοίνικες, ως έκφραση του εξωτισμού μας. Λες και η Αθήνα είναι Παλμ Μπιτς!» Τελικά, τι μας προσφέρει η επαφή με το πράσινο; «Μας ηρεμεί. Αρα, μας βοηθά να σκεφτόμαστε πιο καθαρά και να παίρνουμε πιο σωστές αποφάσεις. Είναι απαραίτητο για την ισορροπία μας. Το πράσινο μας κάνει καλύτερους ανθρώπους».
Η συνάντηση
Γευματίσαμε στο εστιατόριο του ΚΠΙΣΝ. Για αρχή, μοιραστήκαμε μια σαλάτα με πλιγούρι, φαγόπυρο και κινόα, με ψητά λαχανικά και σάλτσα βερίκοκου. Από τα κυρίως πιάτα και οι δύο επιλέξαμε μπιφτέκι από κοτόπουλο με ψητή γλυκοπατάτα και σος γιαουρτιού. Ηπιαμε παγωμένο ρόφημα λουίζας. Δική της
η πρόταση. «Αν σας αρέσει η γεύση του λεμονιού, θα το λατρέψετε», μου είπε. Είχε δίκιο! Λογαριασμός: 37,10 ευρώ.
Oι σταθμοί της
1968
Γεννιέται στην Αθήνα.
1988
Σπουδάζει γραφιστική και σχεδιάζει τα πρώτα βιβλία της.
1996
Μεταπτυχιακή διατριβή για τη διαμόρφωση των αρχαιολογικών χώρων και τον χώρο της Αρχαίας Επιδαύρου, Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου.
2004
Συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη και τους αρχιτέκτονες Μαρία Κοκκίνου και Ανδρέα Κούρκουλα.
2009
Συνεργασία με το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, τον Ρέντσο Πιάνο και την Ντέ-μπορα Νέβινς για τον σχεδιασμό του ΚΠΙΣΝ και του Πάρκου Σταύρος Νιάρχος.
2011
Συνεργασία με τον Ρέντσο Πιάνο για την ανάπλαση του Φαληρικού Ορμου.
2015
Συνεργασία με την πρότυπη ελληνική διεθνή εταιρεία Raycap.
2018
Συνεργασία με τον Ρέντσο Πιάνο για τη μελέτη πρότυπων νοσοκομείων, στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος για την Υγεία.