MAX LUTHI
Το λαϊκό παραμύθι ως ποίηση:
Αισθητική και ανθρωπολογία
μτφρ: Εμμανουέλα Κατρινάκη
εκδ. Πατάκης, 2018, σελ. 367
Ο Ελβετός παραμυθιολόγος Μαξ Λούθι θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της προφορικής ποίησης, όπου εντάσσεται το ευρωπαϊκό «μαγικό» παραμύθι. Τη δεκαετία του ’70 εκδόθηκε το κορυφαίο του έργο «Το λαϊκό παραμύθι ως ποίηση: Αισθητική και ανθρωπολογία» (1975). Ηδη, η διεισδυτική έρευνα των Βλάντιμιρ Προπ, Μίρτσεα Ελιάντε και Καρλ Γιουνγκ είχε αναδείξει τη σημαντική επίδραση του παραμυθιού στους αφηγητές, ακροατές και αναγνώστες, από τη λαογραφική, ιστορικό-θρησκειολογική και ψυχολογική οπτική, αντιστοίχως.
Το ευρωπαϊκό παραμύθι δεν έπαψε να ακμάζει μέσα στους αιώνες, είτε μέσω της διάδοσής του από στόμα σε στόμα, εξ ου και «λαϊκό» είτε μέσω της γραπτής καταγραφής του από τους αδελφούς Γκριμ. Σύμφωνα με τον Λούθι, το παραμύθι άρεσε πάντα, διότι δημιουργεί εικόνες ενός ιδιαίτερου τρόπου θέασης του κόσμου και της ύπαρξης, και για τον λόγο αυτό πρέπει να μελετηθεί υπό το πρίσμα της σπουδής στην ανθρώπινη φύση (ανθρωπολογία). Συγχρόνως, στη σφαίρα της λογοτεχνίας, τα καλλιτεχνικά χαρακτηριστικά του ύφους και της δομής του παραμυθιού εκφράζουν ένα ξεχωριστό αισθητικό αποτέλεσμα (αισθητική). Στον θαυμαστό, εξιδανικευμένο κόσμο του, η ομορφιά εκφράζεται μέσα από περιγραφές κατασκευών και αντικειμένων φτιαγμένων από εξαιρετικά, λαμπερά υλικά. Χρυσός ή πολύτιμοι λίθοι κοσμούν μεγαλόπρεπα ενδύματα, ενώ άνθη μεταμορφώνονται σε διαμάντια. Τα παραμύθια «παγώνουν» ό,τι είναι ζωντανό και τείνουν προς το τεχνητό, ξυπνώντας το αίσθημα μιας οικουμενικής αισθητικής. Η ομορφιά γίνεται επίσης αντιληπτή στο ξεδίπλωμα των επεισοδίων του παραμυθιού, καθώς η περιγραφή των σκηνικών έχει έλλειψη βάθους, ακολουθώντας μια απλή, ξεκάθαρη γραμμικότητα.
Η αντίθεση μεταξύ του είναι και του φαίνεσθαι κυριαρχεί ως ένα από τα μοτίβα. Με το θέμα της στοργικής αντιμετώπισης φαινομενικά ασήμαντων ή τερατωδών μορφών από τον ήρωα/ηρωίδα, προβάλλεται η ιδέα ενός αντεστραμμένου κόσμου, όπου το άσχημο δημιουργεί ένα αντίβαρο στο φωτεινό και στο όμορφο, αλλά θέτει εξίσου μια αμφισημία μέσα στο παραμύθι, όπως λ.χ. στην Πεντάμορφη και το Τέρας (1758) της Μαντάμ Λεπρίνς ντε Μπομόν: λύνοντας τα μάγια η Πεντάμορφη μεταμορφώνει το τέρας σε βασιλόπουλο.
Το «τυφλό μοτίβο»
Στη σύνθεση του παραμυθιού ενίοτε εμφανίζεται κάτι ανεξήγητο που έρχεται σε αντίθεση με τις καθαρές και αδρές γραμμές της αφήγησής του. Η περίπτωση του «τυφλού μοτίβου» προσδίδει μυστήριο στην πλοκή. Ποτέ δεν εξηγείται ή δεν εξετάζεται από τον ήρωα γιατί κάποια πλάσματα έχουν μαγικές δυνάμεις ή γιατί δίνεται μια διαταγή δοκιμασίας. Ο Λούθι παρατηρεί ότι τα ομιλούντα οικιακά σκεύη και ζώα, εικόνα προσφιλής και δεδομένη της παραμυθιακής αισθητικής, πιθανώς αντικατοπτρίζουν αρχέγονες αναπαραστάσεις και βιώματα πολιτισμών στα πρώτα στάδια της εξέλιξής τους. Τα μοτίβα αυτονομούνται και ζουν στη μνήμη πολλών ακροατών και αναγνωστών παραμυθιών. Ετσι το ζωντανό παραμύθι γίνεται το πιο πειστικό τεκμήριο διαμάχης ανάμεσα στην, κατά τον Αντόρνο, πίεση που ενυπάρχει στα έργα τέχνης να ενσωματώσουν κάθε ξεχωριστό στοιχείο και στη φυγόκεντρο δύναμη της φύσης που αυτονομεί τα στοιχεία αυτά με μυστικό τρόπο.
Βασικό ζητούμενο του Λούθι είναι να δείξει ότι ο παραμυθιακός ήρωας/ηρωίδα είναι ένα ον ατελές και παρεκκλίνον, που καθρεφτίζει την αληθινή εικόνα του ανθρώπου μέσα από την αποστασιοποίηση του θαυμαστού κόσμου του παραμυθιού. Το βασιλόπουλο ή η βασιλοπούλα δεν έχουν κάποιο ιδιαίτερο επάγγελμα, δεν ξέρουν να κάνουν τίποτα κι όμως μπορούν να κάνουν τα πάντα. Δεν είναι τύποι χαρακτήρων ή επαγγελμάτων, είναι απλώς φιγούρες δράσης. Ο απομονωμένος, το μοναχοπαίδι, ο κοινωνικά περιφερειακός, κατά κανόνα, αποχωρίζεται το σπίτι του είτε λόγω μιας οικογενειακής σύγκρουσης, είτε γιατί πρέπει να φέρει εις πέρας ένα καθήκον, να λύσει μάγια ή «να γνωρίσει τον κόσμο». Η μεταμόρφωση των ηρώων σε αντικείμενα όπως η βελόνα ή το δαχτυλίδι μαρτυρά τη στενή σχέση του ανθρώπου με τα πράγματα. Ομως ο ήρωας δεν γίνεται σκλάβος των σκηνικών αντικειμένων, όπως το μαγικό τραπέζι. Στην περίπτωση που κατέχει ένα μαγικό δώρο δεν το χρησιμοποιεί αν δεν το χρειάζεται. Μέσα στο παραμύθι διανθίζεται η έννοια του ελεύθερου ανθρώπου. Γι’ αυτό και το φαινόμενο της απομάγευσης είναι ιδιαίτερα έντονο. Δεν αποκαλύπτεται πάντοτε για ποιον λόγο μαγεύεται κάποιος. Τα μάγια, όμως, είναι ανάγκη να λυθούν γιατί ο άνθρωπος είναι ένα πλάσμα που χρειάζεται να ελευθερωθεί.