Αθήνα 2015. Λονδίνο 2016. Σκόπια 2018. Τρία πρόσφατα δημοψηφίσματα, με διαφορετικό πολιτικό υπόβαθρο και ερώτημα, αλλά με κοινή κατάληξη: όσοι ψήφισαν γύρισαν, πλειοψηφικά τουλάχιστον, την πλάτη σε αυτό που φαινόταν ως έντιμος και λογικός συμβιβασμός, σε αυτό που υποστήριζαν, εμφατικά, οι πολιτικές ελίτ.
Για τον καθηγητή Δημοσίου Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και μάχιμο δικηγόρο στο Λονδίνο Παύλο Ελευθεριάδη η αιτία δεν εντοπίζεται μόνον στην εμφανή απονομιμοποίηση του πολιτικού συστήματος, αλλά και στο ίδιο το εργαλείο του δημοψηφίσματος.
«Ενα δημοψήφισμα συνήθως συσκοτίζει αντί να διαφωτίζει τις πολιτικές επιλογές μας», σχολιάζει στις «Σαββατιάτικες Συναντήσεις» ο 51χρονος Ελευθεριάδης, υπογραμμίζοντας πως «τα δημοψηφίσματα είναι γνωστό εργαλείο των λαϊκιστών, καθώς τους είναι πολύ εύκολο να απλοποιούν τα πράγματα σε ένα δημοψήφισμα και, τελικά, να αφαιρούν από τους πολιτικούς τους αντιπάλους κάθε νομιμοποίηση».
Ο Ελευθεριάδης, ο οποίος έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στη νομική αντιπαράθεση με το βρετανικό Δημόσιο για τη νομιμότητα του δημοψηφίσματος για το Brexit (υπόθεση Wilson vs the Prime Minister), απορρίπτει κάθε επιχείρημα ότι η θέση του μπορεί να χαρακτηριστεί από κάποιους αντιδημοκρατική και, πάντως, ελιτίστικη. «Συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο! Το δημοψήφισμα ενισχύει τις ελίτ. Το δημοψήφισμα απλοποιεί τα θέματα και επιτρέπει στους μοχλούς της εξουσίας να το ερμηνεύσουν ή να το παρερμηνεύσουν όπως αυτοί θέλουν» λέει, αντλώντας παραδείγματα τόσο από τη διαδικασία του Brexit όσο και από την ελληνική περιπέτεια του 2015. «Στη Βρετανία είπαν “Πάρε πίσω τον έλεγχο”, χωρίς να ξεκαθαρίζουν τι σημαίνει αυτό. Στην Ελλάδα ισχυρίστηκαν ότι την κρίση την έφεραν οι ξένοι και οι ντόπιοι έμμισθοι πράκτορές τους και ότι όσοι ήθελαν μεταρρυθμίσεις ήταν πουλημένοι στους ξένους. Ελεγαν “ή εμείς ή αυτοί”, υπονοώντας ότι πίσω από τα προβλήματα υπάρχει ένας μυστικός εχθρός, ή κάποιοι κακοί άνθρωποι, που πρέπει να συνθλιβούν από τους καλούς. Ετσι κέρδισε το “Οχι” το δημοψήφισμα στην Ελλάδα».
Κι όπως στην Ελλάδα το «όχι» έγινε «ναι», έτσι και στη Βρετανία, συνεχίζει ο Ελευθεριάδης, «η, ας πούμε, άρχουσα τάξη ή έστω, η ηγετική ομάδα των Συντηρητικών ισχυρίστηκε ότι, βάσει δημοψηφίσματος, θα μπορούσε να προχωρήσει σε όποιας μορφής brexit ήθελε». Εως ότου οι αντιδράσεις φορέων και η Δικαιοσύνη επέβαλαν την έγκριση του όποιου σχεδίου από τη Βουλή.
Επιστρέφοντας στη συζήτηση περί άμεσης δημοκρατίας και δημοψηφισμάτων, ο Ελευθεριάδης –με ειδίκευση στο συνταγματικό δίκαιο, στο δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης και στη φιλοσοφία του δικαίου– είναι σαφής: «Η άμεση δημοκρατία, όπως και τα δημοψηφίσματα, είναι κάτι επικίνδυνο, είναι μία εν λευκώ εξουσιοδότηση προς την εκάστοτε κυρίαρχη ομάδα εξουσίας. Η κοινοβουλευτική δημοκρατία δεν είναι το δεύτερο καλύτερο πολίτευμα, επειδή είναι δύσκολη η άμεση Δημοκρατία, είναι –κατά την άποψή μου– το καλύτερο πολίτευμα. Η άμεση δημοκρατία έχει κινδύνους αυταρχισμού, δεν έχει θεσμούς λογοδοσίας γιατί, πολύ απλά, ισχυρίζεται ότι είναι η αυθεντική βούληση του λαού. Η κοινοβουλευτική δημοκρατία εξασφαλίζει την εκπροσώπηση όλων των φωνών. Εκεί βαρύτητα έχει όχι μόνον ο αριθμός των ψήφων, αλλά και το ειδικό βάρος αυτού που τοποθετείται. Οταν μιλούσε ο Λεωνίδας Κύρκος στη Βουλή, μπορεί το κόμμα του να ήταν μικρό, αλλά η φωνή του ήταν βαρύνουσα… Πώς θα ακουστεί μία τέτοια φωνή σε ένα δημοψήφισμα;».
Βεβαίως, η εξάντληση της κριτικής στο… εργαλείο (το δημοψήφισμα) δεν μπορεί να φέρει σε δεύτερη μοίρα την αιτία, τη γενικευμένη, δηλαδή, έκπτωση των πολιτικών στα μάτια των ψηφοφόρων. «Οσο ο απλός κόσμος θεωρεί ότι οι κρατούντες κοιτάζουν μόνο τα προσωπικά τους συμφέροντα ή τα συμφέροντα της κοινωνικής τους τάξης, ώστε να ωφελούνται οικονομικά και κοινωνικά αυτοί και τα παιδιά τους, τόσο θα απο-νομιμοποιείται η δημοκρατία. Η παγκοσμιοποίηση και η υπερβολική ισχύς του χρηματοοικονομικού τομέα δημιούργησαν αυτήν την αίσθηση της αδικίας. Το σύστημα φαίνεται σε πολλούς διεφθαρμένο. Γι’ αυτό αναζητούν τη ριζοσπαστική ανατροπή ενός σάπιου συστήματος. Το πρόβλημα για μένα είναι απλό: δημοκρατία και διαφθορά δεν μπορούν να συνυπάρξουν», υπογραμμίζει ο καθηγητής Ελευθεριάδης.
Η άποψή του έχει ένα πρόσθετο ενδιαφέρον, καθώς δεν είναι από τους πανεπιστημιακούς που βλέπουν τα πράγματα από την έδρα του. Εκτός από τη νομική μάχη για τη νομιμότητα του δημοψηφίσματος στη Βρετανία, με βάση τις αποδείξεις ότι η καμπάνια του Brexit ξεπέρασε τα όρια δαπανών, διοχετεύοντας σημαντικά κεφάλαια στη γνωστή Cambridge Analytica, ο Ελευθεριάδης έχει διατελέσει όχι μόνον υποψήφιος βουλευτής με το Ποτάμι, αλλά και διεκδικητής της προεδρίας του κόμματος απέναντι στο Στ. Θεοδωράκη. Παρά το γεγονός ότι η… κοίτη στενεύει επικίνδυνα, ο ίδιος θεωρεί το εγχείρημα επιτυχημένο, καθώς «βάλαμε στην πολιτική ζωή σημαντικά θέματα τα οποία έμειναν ως σημεία αναφοράς». «Γνώρισα», αφηγείται, «εκατοντάδες ανθρώπους που είναι ώριμοι και έτοιμοι να προωθήσουν γενναίες αλλαγές στη χώρα, που είναι θαρραλέοι και όχι συμβιβασμένοι με τη σημερινή μετριότητα, γνώρισα ανθρώπους που απεχθάνονται τη διαφθορά».
Παρά το γεγονός ότι δεν κρύβει τη σφοδρή του κριτική προς την κυβέρνηση καθώς, όπως λέει, «ήταν μια πολύ κακή κυβέρνηση διότι προσπάθησε συστηματικά να απονομιμοποιήσει τους πολιτικούς της αντιπάλους και τους θεσμούς γενικά», εκτιμά ότι η εμπειρία της κρίσης δημιουργεί προϋποθέσεις αισιοδοξίας. Πώς το εξηγεί; «Ο κ. Τσίπρας έκανε προσπάθεια να ελέγξει τη Δικαιοσύνη. Τελικά, όμως, ο λαϊκισμός δεν κατάφερε να πορθήσει τους θεσμούς μας. Στις μεγάλες δικαστικές υποθέσεις, όπως π.χ. στους οκτώ Τούρκους αξιωματικούς ή στις άδειες των ΜΜΕ, έκανε το καθήκον της». Οπως σημειώνει: «Το συμπέρασμά μου είναι ότι οι θεσμοί μας άντεξαν. Δεν βρισκόμαστε σήμερα στη δεινή κατάσταση της Πολωνίας ή της Ουγγαρίας, αν και η κυβέρνηση το προσπάθησε».