Γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη; Για τους βετεράνους της ελληνικής κρίσης, η υπέρβαση της οποίας εξακολουθεί να μοιάζει ιδιαίτερα απόμακρη, το ερώτημα παραμένει θλιβερά επίκαιρο. Ως γνωστόν, το συγκεκριμένο ερώτημα αποτελεί τον τίτλο ενός πρόσφατου βιβλίου που δικαίως έγινε διάσημο. Και τώρα, ένα συννεφιασμένο Σάββατο βράδυ στο κεντρικό Λονδίνο, στο μπαρ του ξενοδοχείου Sofitel, έχω την τύχη να βρίσκομαι με έναν από τους δύο συγγραφείς του: τον Βρετανό πολιτικό επιστήμονα και οικονομολόγο Τζέιμς Ρόμπινσον.
Ο Ρόμπινσον είναι, μεταξύ των δύο, ο λάτρης της εργασίας στο πεδίο. Ενώ ο Νταρόν Ατζέμογλου, ο Τούρκος οικονομολόγος του MIT, προτιμά τη θαλπωρή του ακαδημαϊκού περιβάλλοντος, εκείνος ταξιδεύει ακατάπαυστα και συλλέγει δεδομένα, σε μέρη όπως η Κολομβία (από όπου κατάγεται η γυναίκα του), το Κονγκό και η Ζιμπάμπουε. Η εμπειρική του εμμονή, σε συνδυασμό με την ταπεινή του καταγωγή (η μητέρα του ήταν δασκάλα, ο πατέρας του ήταν μηχανικός σε αφρικανικές αποικίες της βρετανικής αυτοκρατορίας), γειώνει το ακαδημαϊκό του έργο – θεμελιώνοντάς το σε μία στιβαρή βάση γνώσεων των ειδικών συνθηκών της κάθε περιοχής.
Η κεντρική θεωρία του «Γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη» εστιάζει στους θεσμούς: τα κράτη με ανοιχτούς («inclusive») πολιτικούς και οικονομικούς θεσμούς ευημερούν· τα κράτη με εκμεταλλευτικούς ή κλειστούς («extractive») θεσμούς βουλιάζουν. Ρωτάω τον Ρόμπινσον πώς η θεωρία τους εξηγεί την άνοδο του αντι-φιλελεύθερου λαϊκισμού σε χώρες που θεωρούνται πρότυπα της ανοιχτής κοινωνίας και οικονομίας.
Οι προκλήσεις
«Σημειώναμε στο βιβλίο ότι σε κάθε ανοιχτή κοινωνία υπάρχει το κίνητρο να γίνουν οι θεσμοί πιο κλειστοί. Κάθε επιτυχημένη κοινωνία αντιμετωπίζει τέτοιες προκλήσεις. Θυμηθείτε τις ΗΠΑ κατά τη δεκαετία του ’30. Ολοι παραπονιούνται σήμερα για τον Τραμπ και τις συντηρητικές του επιλογές για το Ανώτατο Δικαστήριο. Αυτές, όμως, είναι εντός του υφιστάμενου πλαισίου. Ο Φραγκλίνος Ρούζβελτ τότε είχε προσπαθήσει να υπονομεύσει εντελώς την ανεξαρτησία του δικαστηρίου, εξαναγκάζοντας τους δικαστές που δεν του άρεσαν να παραιτηθούν, και είχε παραβιάσει τον άγραφο κανόνα του ορίου των δύο προεδρικών θητειών. Είχε κάνει πράγματα που ο Τραμπ μόνο τα ονειρεύεται!».
Ο Ρόμπινσον, που ζει και διδάσκει στις ΗΠΑ εδώ και ένα τέταρτο του αιώνα και γνωρίζει καλά τη χώρα, εκτιμά ότι οι φιλελεύθεροι θεσμοί των ΗΠΑ θα αντέξουν στις πιέσεις του 45ου προέδρου. Αρνείται όμως να δηλώσει αισιόδοξος. «Δεν υπάρχει περιθώριο για εφησυχασμό», λέει, εκφράζοντας ιδιαίτερο προβληματισμό για την όξυνση του κομματισμού, που σημαίνει ότι τα παραδοσιακά θεσμικά αντίβαρα έναντι της εκτελεστικής εξουσίας «δεν παίζουν τον ρόλο που πρέπει».
Ο φιλελεύθερος δημοκρατικός καπιταλισμός δεν αντιμετωπίζει πρόβλημα μόνο στις ΗΠΑ. Ζούμε σε μία εποχή που ο αυταρχισμός κερδίζει έδαφος ευρύτερα στη Δύση – που μοντέλα όπως το κινεζικό αποτελούν αντικείμενα θαυμασμού λόγω της οικονομικής τους αποτελεσματικότητας, που ακροδεξιοί δημαγωγοί ψαρεύουν ψήφους κραυγάζοντας κατά της παγκοσμιοποίησης, των μεταναστών και της φιλελεύθερης ελίτ. Στο κλίμα ηττοπάθειας συμβάλλουν θεωρίες όπως αυτή που διατείνεται ότι η δημοκρατία δεν συμβάλλει στην ανάπτυξη. Ο Ρόμπινσον έχει ασχοληθεί και με αυτό το ζήτημα – και διαψεύδει μετά βδελυγμίας τον συγκεκριμένο ισχυρισμό.
«Είναι ένα ερώτημα που έχει πολιτικοποιηθεί πολύ, με το οποίο ασχοληθήκαμε για χρόνια με αυτό (σ.σ. με τον Ατζέμογλου και δύο ακόμα ακαδημαϊκούς), και θα δημοσιεύσουμε σύντομα μία νέα εργασία. Βρήκαμε πολύ ισχυρά στοιχεία που δείχνουν ότι ο εκδημοκρατισμός σε μία χώρα οδηγεί σε αύξηση παροχής δημόσιων αγαθών, υπηρεσιών παιδείας, περισσότερα έργα υποδομών και υψηλότερη οικονομική ανάπτυξη. Κι αυτό ισχύει ανεξαρτήτως του βιοτικού επίπεδου στο οποίο βρίσκεται η χώρα». Ωστόσο, όπως υπενθυμίζει «η δημοκρατία δεν αρκεί για να αποκτήσει μία χώρα ανοιχτούς οικονομικούς θεσμούς. Η πολιτική συμμετοχή καθιστά πιο δύσκολη τη διατήρηση κλειστών οικονομικών θεσμών – αλλά δεν την αποκλείει».
Η Κίνα, φυσικά, αναπτύχθηκε ιλιγγιωδώς τα τελευταία 40 χρόνια χωρίς ίχνος δημοκρατίας. Μπορεί όμως να διατηρήσει τους ρυθμούς αυτούς αν δεν ανοίξει πολιτικά; «Η μεγάλη εικόνα, στην οποία εστιάζουμε στο βιβλίο, είναι ότι η κινεζική ανάπτυξη συνέβη επειδή οι οικονομικοί θεσμοί έγιναν πολύ πιο ανοιχτοί», απαντά. Η ασιατική υπερδύναμη, συνεχίζει, πληροί μία βασική προϋπόθεση για την οικοδόμηση ανοιχτών πολιτικών θεσμών: «Διαθέτει ένα αποτελεσματικό κράτος, που μπορεί να επενδύει σε υποδομές, να διαφυλάσσει την τάξη».
Ωστόσο, χαρακτηρίζει την άποψη ότι το κινεζικό οικονομικό θαύμα οφείλεται στη «μεγαλοφυΐα του Κομμουνιστικού Κόμματος» ως «ακραία υπερβολή». Στην πραγματικότητα, «η απορρύθμιση της γεωργίας είχε ήδη συμβεί de facto σε μεγάλο μέρος της χώρας πριν τη συστηματοποιήσει ο Ντενγκ Ξιαοπίνγκ. Ο Ντενγκ ήταν αρκετά έξυπνος ώστε να αναγνωρίσει ότι αυτό το πράγμα δούλευε, και άρα ίσως έπρεπε να γίνει επίσημη πολιτική. Αυτό που συνέβη στην Κίνα δεν ήταν το προϊόν κάποιου ιδιοφυούς κεντρικού σχεδίου. Συνέβη επειδή το κινεζικό κράτος αποφάσισε να σταματήσει την προσπάθεια να ελέγξει τους πάντες στο οικονομικό πεδίο και τους άφησε να ακολουθήσουν τον δικό τους δρόμο. Και η δική μας άποψη, που παραμένει αμφιλεγόμενη, είναι ότι (σ.σ. το θαύμα) είναι προσωρινό».
«Τo Brexit είναι καταστροφή. Θα κάνει τη Βρετανία φτωχότερη και πιο οπισθοδρομική κοινωνικά», λέει ο Τζέιμς Ρόμπινσον.
Για να αναπτυχθεί η Ελλάδα χρειάζεται επενδύσεις, καινοτομία
Η συζήτηση στρέφεται ξανά στην άλλη υπερδύναμη, η σχέση της οποίας με την Κίνα θα σημαδέψει καθοριστικά τον 21ο αιώνα. Τον ρωτώ σε τι βαθμό είχε ξεκινήσει η διάβρωση των θεσμών πριν από την έλευση του Τραμπ, με τη γιγάντωση της οικονομικής ανισότητας. «Ο βαθμός στον οποίο έχει φτάσει η οικονομική ανισότητα στις ΗΠΑ αποτελεί μία καταστροφή», λέει. Εχω περάσει πολύ χρόνο στη Λατινική Αμερική και έχω δει τι είδους κοινωνίες προκύπτουν από τέτοια επίπεδα ανισότητας. Οι ΗΠΑ πλέον θυμίζουν την Κολομβία ή τη Γουατεμάλα – ποτέ μου δεν πίστευα ότι θα έβλεπα αυτήν τη μέρα».
Επανέρχεται, επιπλέον, στο ζήτημα της πόλωσης: «Καταντάει να θεωρείται τόσο φρικτή η προοπτική να πάρει την εξουσία το άλλο κόμμα που είσαι διατεθειμένος να κάνεις οτιδήποτε για να μη συμβεί αυτό».
Κουβεντιάζοντας περί ακραίας πόλωσης και θεσμικών δυσλειτουργιών, καταλήγουμε τελικά να μιλάμε για την Ελλάδα. Ο Ρόμπινσον ταξίδεψε στο Λονδίνο, μεταξύ άλλων, για να μιλήσει στο συνέδριο της οργάνωσης Reload Greece. Οπως είχε παρατηρήσει στην αλληλογραφία που είχαμε πριν συναντηθούμε, αυτά που διάβασε για την Ελλάδα ενόψει της ομιλίας του αυτής του θύμισαν πολύ «την Κολομβία, απλά χωρίς τα όπλα και τα ναρκωτικά» – «η μαζική φοροδιαφυγή, η αδυναμία συνεργασίας υπέρ του εθνικού συμφέροντος».
«Πολιτική πρωτοβουλία»
«Ολοι ξέρουν τι χρειάζεται για να αναπτυχθεί η Ελλάδα», μου λέει τώρα. «Επιχειρηματικότητα, επενδύσεις, καινοτομία, καπιταλισμός. Και όλοι ξέρουν τα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζει – στη δημόσια διοίκηση, στη Δικαιοσύνη, στη χωροταξία, κ.ο.κ. Χρειάζεται λοιπόν μία πολιτική πρωτοβουλία που θα θέσει στην πρώτη γραμμή αυτήν την ατζέντα θεσμικού εκσυγχρονισμού, και δεν γνωρίζω αρκετά για την Ελλάδα για να καταλάβω πώς θα μπορούσε να συμβεί αυτό. Ισως εκείνο που χρειάζεται είναι εκδηλώσεις σαν αυτήν (σ.σ.: αναφέρεται στο Reload Greece), όπου συγκεντρώνονται Ελληνες οι οποίοι είναι οργισμένοι με την κατάσταση και κινητοποιούνται να υπερβούν τα εμπόδια που αποτρέπουν τη χώρα τους από το να πάει μπροστά».
Η λιτότητα «μπορεί να ήταν αναγκαία», προσθέτει ο Ρόμπινσον, αλλά «η μείωση των μισθών και των συντάξεων δεν λύνει το θεσμικό πρόβλημα. Και το θεσμικό πρόβλημα μοιάζει να έχει αντιμετωπιστεί σε έναν πολύ περιορισμένο βαθμό». Επιπλέον, η επιβολή της λιτότητας «απελευθερώνει όλες αυτές τις δυνάμεις αντίστασης», που δυσχεραίνουν ακόμα περισσότερο το μεταρρυθμιστικό έργο.
Για να νιώσω καλύτερα για τα δικά μας αδιέξοδα, τον ρωτάω για το Brexit. «Είναι καταστροφή», σχολιάζει. «Θα κάνει τη Βρετανία φτωχότερη και πιο οπισθοδρομική κοινωνικά». Εξεπλάγην από την επιλογή των ψηφοφόρων; «Οχι ιδιαίτερα. Είμαι από τη βόρεια Αγγλία. Πήγα τη γυναίκα μου στο Μίντλεσμπρο, από όπου κατάγεται η μητέρα μου. Δεν υπάρχει καμία ευημερία εκεί – σφραγισμένα σπίτια, υποδομές σε άθλια κατάσταση. Δεν υπάρχουν βιβλιοπωλεία ούτε για δείγμα. Ο κόσμος αυτός, που δεν είναι καθόλου καλά ενημερωμένος, έβλεπε την αφθονία που υπήρχε στο Λονδίνο, από την οποία ήταν πλήρως αποκομμένος, και θέλησε με την ψήφο του να χτυπήσει την ελίτ».
Ακροδεξιά απειλή
Ποια θεωρεί ότι θα είναι η εξέλιξη του ακροδεξιού ρεύματος στην Ευρώπη; Θα ξαναζήσουμε έναν εφιάλτη παρόμοιο με τη δεκαετία του ’30; Η ακροδεξιά «είναι παντού σήμερα στην Ευρώπη – στη Γερμανία, ακόμα και στη Σκανδιναβία. Εχει συμβεί στο παρελθόν αυτό το πράγμα· γιατί να μην ξανασυμβεί;». Μπορεί να επιδεινωθούν τα πράγματα όταν γίνουν ευρύτερα αισθητές οι συνέπειες της νέας τεχνολογικής επανάστασης, στο επίκεντρο της οποίας βρίσκεται η τεχνητή νοημοσύνη; «Αυτό είναι κάτι πραγματικά τρομακτικό. Το επάγγελμα που απασχολεί τους περισσότερους άνδρες στις ΗΠΑ είναι η οδήγηση -–ταξί, φορτηγών, λεωφορείων. Ολοι αυτοί οι άνθρωποι σε λίγα χρόνια θα χάσουν τη δουλειά τους. Ηδη στα αμερικανικά σούπερ μάρκετ, αλλά και στο Sainsbury’s εδώ στη Βρετανία, τα πάντα είναι αυτοματοποιημένα. Το κόστος της μετάβασης στη νέα εποχή θα είναι τεράστιο».
Η συνάντηση
Τα χρονικά περιθώρια για τη συνάντηση ήταν στενά. Περπατήσαμε πέντε λεπτά από το Prince Philip House όπου διεξήχθη το Reload Greece και καθήσαμε στο μπαρ Sofitel, λίγα τετράγωνα από τον σταθμό του Picadilly Circus. Για τρεις μπίρες, ο λογαριασμός κατάφερε να ξεπεράσει τις 23 λίρες. Παρά την αποδυνάμωση του βρετανικού νομίσματος, ένα διόλου ευκαταφρόνητο ποσό.
Οι σταθμοί του
1960
Γεννιέται στο Εσεξ της Αγγλίας.
1993
Ολοκληρώνει το διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο του Yale.
1999
Ξεκινά να διδάσκει Πολιτική Επιστήμη στο Berkeley. Σε δύο χρόνια προβιβάζεται στον βαθμό του αναπληρωτή καθηγητή, διδάσκοντας Πολιτική Επιστήμη και Οικονομικά.
2004
Παίρνει μεταγραφή στο Harvard.
2006
Κυκλοφορεί το βιβλίο «Economic Origins of Dictatorship and Democracy», το οποίο έχει συγγράψει μαζί με τον Νταρόν Ατζέμογλου.
2012
Εκδίδεται το «Why Nations Fail» (γραμμένο κι αυτό μαζί με τον Ατζέμογλου). Θα μεταφραστεί σε 32 γλώσσες.
2015
Διορίζεται πανεπιστημιακός καθηγητής (University Professor) στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου.
2017
Αναλαμβάνει καθήκοντα ακαδημαϊκού συμβούλου του World Development Report της Παγκόσμιας Τράπεζας.