«Η Βηρυτός αυτών των φωτογραφιών δεν ανήκει σε κανέναν. Είναι μια πληγή, ένας παγκόσμιος τόπος όπου ο άνθρωπος εξαφάνισε τον άνθρωπο». Ετσι σχολιάζει η συγγραφέας Ντομινίκ Εντέ τις φωτογραφίες του Γιόζεφ Κουντέλκα με θέμα την πόλη όπου γεννήθηκε. Η έκθεση ονομάζεται «Wall/Beirut» και παρουσιάζεται στο ίδρυμα Dar El-Nimer for Arts and Culture στο κέντρο της Βηρυτού. Περιλαμβάνει, σε συνδυασμό, δύο συγκλονιστικές σειρές ασπρόμαυρων εικόνων: Το «Wall», με πανοραμικές φωτογραφίες τοπίου, τις οποίες τράβηξε ο σπουδαίος Τσέχος φωτογράφος μεταξύ του 2008 και του 2012 γύρω από το τείχος που χωρίζει το Ισραήλ από την Παλαιστίνη, αυτό που οι Παλαιστίνιοι ονομάζουν «Apartheid Wall». Και το «Beirut», το οποίο μας μεταφέρει στην ερημωμένη πόλη που άφησε πίσω του ο λιβανέζικος εμφύλιος πόλεμος το 1991.
Ο Γιόζεφ Κουντέλκα, ο τριαντάχρονος που φωτογράφισε την εισβολή των ρωσικών στρατευμάτων στην Πράγα το 1968, διαμορφώνοντας μια νέα αισθητική και περιεχόμενο στο μετα-πολεμικό φωτογραφικό ρεπορτάζ, κλείνει φέτος τα 80 του χρόνια. Του οφείλουμε ότι πλούτισε το βλέμμα μας. Μας έμαθε να κοιτάζουμε την πραγματικότητα εις βάθος, συνδυάζοντας τη δημοσιογραφική καταγραφή με μια φιλοσοφική θεώρηση του κόσμου. Για τα εγκαίνια της έκθεσης «Wall/Beirut» ταξίδεψε ο ίδιος στη Βηρυτό, και μιλώντας στη γαλλόφωνη εφημερίδα του Λιβάνου L’ Orient-Le jour εξήγησε πως είχε χρόνια να παρουσιάσει τις φωτογραφίες του ακριβώς επειδή αισθανόταν ότι έπρεπε διαρκώς να τελειοποιεί τα θέματα που είχε ξεκινήσει. «Ομως τα 80 χρόνια», είπε, «είναι μια καλή ευκαιρία να κλείσουν οι εκκρεμότητες». Ετσι δέχθηκε την πρόταση αυτής της έκθεσης.
Η πόλη-φάντασμα
Η σειρά «Beirut» ξεκίνησε με μια ανάθεση, και είναι γνωστό πως ο Κουντέλκα σπανίως εργαζόταν με αυτόν τον τρόπο. Κατ’ αρχάς, λοιπόν, αρνήθηκε να συμμετάσχει στο έργο που ο Λιβανέζος πολιτικός και αρχιτέκτονας Ανρί Εντέ, ο οποίος συντόνιζε το πρόγραμμα ανακατασκευής του κατεστραμμένου κέντρου της Βηρυτού, θέλησε να αναθέσει σε έξι φωτογράφους του φωτογραφικού πρακτορείου Magnum. H ιδέα ήταν να δημιουργηθεί ένα βιβλίο γι’ αυτή την πόλη-φάντασμα, και την είχε η κόρη του αρχιτέκτονα, η Ντομινίκ Εντέ. Παρ’ όλα αυτά δέχθηκε να πάει ώς εκεί, και το θέαμα τον συγκλόνισε. Επισκέφθηκε τη Βηρυτό δύο φορές, τον Οκτώβριο και πάλι τον Νοέμβριο του 1991. Η Εντέ τον θυμάται να βγαίνει κάθε πρωί με την ανατολή για φωτογράφιση, και να επιστρέφει με το ηλιοβασίλεμα. «Τριγύριζε στην πόλη σαν άγριο θηρίο, αναζητώντας φωτογραφίες σαν θήραμα. Ορθιος, σκυφτός, σκαρφαλωμένος σε ένα γερανό, ξαπλωμένος στην άκρη του δρόμου, δημιουργούσε κάθε δευτερόλεπτο, επί ώρες», γράφει στο κείμενό της που δημοσιεύεται στην ιστοσελίδα του Magnum Photos, με αφορμή την έκθεση. «Ηταν αποφασισμένος να συλλάβει το αόρατο. Μιλούσε στους ανθρώπους με μια ματιά, με ένα χτύπημα στον ώμο, με έναν σιγανό χαιρετισμό. Από τους στρατιώτες μέχρι τους πωλητές νερού, τους πελάτες του “Café de la paix” και τους στρατιώτες που ακόμα κρατούσαν κάποιες θέσεις, δεν παρέλειψε ούτε έναν χαιρετισμό, δεν έκανε καμιά κρίση, ούτε εξέφρασε άποψη».
Το βομβαρδισμένο κέντρο της Βηρυτού, 1991.
«Αν εξαιρέσουμε την καταστολή της Ανοιξης της Πράγας, δεν είχα μέχρι τότε ξανάρθει αντιμέτωπος με τη βία», λέει ο ίδιος ο φωτογράφος για εκείνη την εποχή. «Ηταν λοιπόν συγκλονιστικό: αυτή η έρημη πόλη που την κατοικούσαν μόνον καταληψίες, μαχητές και μια χούφτα άνθρωποι, τους οποίους έβλεπα καθημερινά στην πλατεία των Μαρτύρων. Ολοι με κοιτούσαν σαν εξωγήινο, επειδή ελάχιστοι ξένοι βρίσκονταν τότε στη Βηρυτό».
Βηρυτός, Cafe de la Paix (Καφέ της Ειρήνης), 1991.
Η σειρά της Βηρυτού αποτελείται από φωτογραφίες σε πανοραμικό φορμά (format), ένα σχήμα που ο Κουντέλκα ανακάλυψε αρκετά αργά όπως λέει, αλλά το οποίο έδωσε νέα ώθηση στη δουλειά του. Ο ίδιος θεωρεί ότι απόγειο αυτής της επιλογής είναι το έργο «Beirut». Για το «Wall» οι συνθήκες ήταν διαφορετικές. Υπήρχε η πρόταση της ομαδικής δουλειάς δέκα φωτογράφων για να καταγράψουν το τείχος που χωρίζει την Παλαιστίνη και το Ισραήλ, κάτι που δεν ταίριαζε στον Κουντέλκα. Το δέχθηκε με την προϋπόθεση ότι θα είχε τον πλήρη και αποκλειστικό έλεγχο του υλικού του. Ηθελε να δουλέψει σχηματίζοντας προσωπική γνώμη, «επειδή αισθάνομαι τρόμο στην πιθανότητα να με χειρίζονται», λέει. Μην αντέχοντας να παραμένει στο πεδίο περισσότερο από τρεις εβδομάδες, έφευγε και επέστρεφε στην περιοχή επί 4 χρόνια. Το αποτέλεσμα τον ικανοποίησε, και είναι ακόμη καλύτερα, σχολιάζει, όταν οι φωτογραφίες συνοδεύονται από μία σειρά προβολών, όπως συμβαίνει στο Dar El-Nimer. «Τότε γίνονται αυτό που πραγματικά είναι: η τεκμηρίωση μιας παντοτινής σύγκρουσης», λέει.
«Πανοραμικές»: η καταγραφή των περιοχών που ρήμαξε ο πόλεμος και ο χρόνος
Η πλατεία Μαρτύρων στη Βηρυτό (Canon Square), 1991.
Το 2018 είναι μια χρονιά-σταθμός για τον Γιόζεφ Κουντέλκα. Η συμπλήρωση των ογδοηκοστών γενεθλίων του συνέπεσε με μια άλλη επέτειο, τα 50 χρόνια από τη σοβιετική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία. Ετσι, στην Πράγα οργανώθηκαν δύο μεγάλες εκθέσεις με δικό του φωτογραφικό υλικό. Η πρώτη και μεγαλύτερη, που μόλις ολοκληρώθηκε, ήταν μια ρετροσπεκτίβα με τίτλο «Κουντέλκα: Οι επιστροφές» στο Μουσείο Διακοσμητικών Τεχνών της πόλης. Περιελάμβανε περισσότερες από 300 φωτογραφίες, που κάλυπταν το σύνολο του έργου του, από το θέατρο και τους θρυλικούς «Τσιγγάνους» μέχρι την ενότητα των εικόνων που τιτλοφορούνται «Εξορία» –ο Κουντέλκα ζήτησε πολιτικό άσυλο και έφυγε από τη χώρα του το 1971– και βεβαίως τις «Πανοραμικές» του. Ειδικά σε αυτές αποτυπώνεται πλήρως το πνεύμα των πιο ώριμων αναζητήσεών του: Η καταγραφή περιοχών που ρήμαξε ο πόλεμος ή τις αλλοίωσε το πέρασμα του χρόνου. Αυτό το σχήμα (format) δίνει στον καλλιτέχνη τη δυνατότητα να καταγράψει την πλήρη έκταση ενός τόπου χωρίς ίχνος ανθρώπινης παρουσίας ή να τοποθετήσει τις ανθρώπινες μορφές σε μια άκρη της εικόνας, ελάχιστες, συρρικνωμένες από τα αποτελέσματα των έργων του ή την επέλαση της Ιστορίας. Η δεύτερη έκθεση ξεκίνησε πριν από έναν μήνα στην Εθνική Πινακοθήκη και έχει τίτλο «Εισβολή 1968». Περιλαμβάνει τις περίφημες φωτογραφίες του, που, σύμφωνα με τους επιμελητές της έκθεσης, έγιναν σύμβολο της εθνικής τραγωδίας που συνέβη εκείνον τον Αύγουστο. Ο φωτογράφος, που εξελίχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους του 20ού αιώνα, ξεκίνησε με αυτές τη διεθνή σταδιοδρομία του, ανώνυμος λόγω των συνθηκών – οι εικόνες του βγήκαν κρυφά από τη χώρα και δημοσιεύθηκαν σε έντυπα του εξωτερικού. Ετσι κέρδισε το πρώτο του βραβείο, που απευθυνόταν «Στον ανώνυμο Τσέχο φωτογράφο».
Στρατόπεδο προσφύγων Σου’φάτ, βλέποντας την Al’Isawiyah.
«Wall/Beirut», Dar El-Nimer for Arts and Culture, Βηρυτός. Εως 22/12.
«Koudelka: Invasion 1968», Fair Trade Palace, Πράγα. Εως 6/1/19.